Ciemiernik

Ciemiernik

Ciemiernik biały
Systematyka[1][2]
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	jaskropodobne
Rząd	jaskrowce
Rodzina	jaskrowate
Rodzaj	ciemiernik
Nazwa systematyczna
Helleborus L. Sp. Pl. 557. 1753
Typ nomenklatoryczny
Helleborus niger L.[3]
Synonimy
Helleboraster Moench

Kwiaty różnych gatunków i odmian ciemiernika

Ciemiernik cuchnący

Ciemiernik (Helleborus L.) – rodzaj roślin należących do rodziny jaskrowatych (Ranunculaceae). Obejmuje 15 gatunków^[4]. W Europie Zachodniej, od Wysp Brytyjskich po Hiszpanię, występują dwa gatunki. Obszarem o największym zróżnicowaniu rodzaju jest Półwysep Bałkański, gdzie rośnie 8 gatunków ciemierników, a spośród nich niektóre sięgają do Kaukazu. W zachodnich Chinach występuje ciemiernik tybetański o izolowanym zasięgu^[5]. W Polsce jako rodzimy rośnie ciemiernik czerwonawy H. purpurascens, a jako introdukowany i już zadomowiony – ciemiernik zielony H. viridis^[6].

Wiele gatunków ciemierników, mieszańców między nimi i odmian uprawnych uprawianych jest jako rośliny ozdobne^[5], atrakcyjne ze względu na bardzo wczesne kwitnienie, często jeszcze w okresie zimowym^[7]. Wiele gatunków wykorzystywanych było od dawna w ziołolecznictwie oraz w homeopatii^[8]. W roślinach występują substancje czynne – saponiny steroidowe (np. helleboryna) oraz bufadienolidy (np. helebryna). O ile w homeopatii wykorzystywane bywają rozcieńczone preparaty z tych roślin, o tyle we współczesnej medycynie nie są one wykorzystywane^[9].

Morfologia

Pokrój

Rośliny dorastające do 80 cm wysokości, z silnym kłączem^[5].

Liście

Grube, skórzaste, nierzadko zimotrwałe, liście odziomkowe długoogonkowe, 7–12-sieczne lub dzielne, o odcinkach na brzegu mniej lub bardziej ząbkowanych^[5][10].

Kwiaty

Często zwisające, okazałe. Mają 5 trwałych, dużych i barwnych działek okwiatu, płatki zielone lub purpurowe, w liczbie 5–15 zredukowane do drobnych, rurkowatych, kubkowatych lub dwuwargowych miodników. Pręciki liczne. 2–15 słupków (najczęściej 5, natomiast u H. foetidus i H. dumentorum – 3) z górnymi zalążniami i długimi szyjkami^[5][10].

Owoce

Wielonasienne mieszki z długimi dzióbkami, u niektórych gatunków nasiona zawierają białawe elajosomy^[5][10].

Biologia i ekologia

Byliny, geofity kłączowe. Kwiaty zapylane są przez owady, głównie pszczoły. Nasiona rozsiewane są u części gatunków przez mrówki. Rosną w widnych lasach i zaroślach^[5]. Wymagają zwykle gleb próchnicznych o odczynie obojętnym do zasadowego, tylko niektóre gatunki rosną na glebach kwaśnych. Zwykle rosną na glebach wilgotnych i w większości są odporne na mrozy sięgające do -15 °C^[8].

Wszystkie gatunki są trujące^[11]. Zawierają toksyczne, w smaku piekące glikozydy bufadienolidowe – helleborynę i helleborydynę (stosowane też w medycynie). Po przełamaniu liście wydzielają silny, ostry zapach^[5].

Systematyka

Pozycja systematyczna

Rodzaj z podrodziny Ranunculoideae Arnott, rodziny jaskrowatych (Ranunculaceae) z rzędu jaskrowców (Ranunculales), należących do kladu dwuliściennych właściwych (eudicots)^[2]. Reprezentuje monotypowe plemię Helleboreae^[12].

Wykaz gatunków^[4][13]

• Helleborus argutifolius Viv. – ciemiernik korsykański
• Helleborus atrorubens Waldst. & Kit. – ciemiernik rdzawoczerwony
• Helleborus cyclophyllus (A.Braun) Boiss. – ciemiernik okrągłolistny
• Helleborus dumetorum Waldst. & Kit. ex Willd. – ciemiernik gajowy
• Helleborus foetidus L. – ciemiernik cuchnący
• Helleborus lividus Aiton – ciemiernik błękitnawy
• Helleborus × mucheri Rottenst.
• Helleborus multifidus Vis. – ciemiernik wielodzielny
• Helleborus niger L. – ciemiernik biały
• Helleborus odorus Waldst. & Kit. ex Willd. – ciemiernik wonny
• Helleborus orientalis Lam. – ciemiernik wschodni
• Helleborus purpurascens Waldst. & Kit. – ciemiernik czerwonawy
• Helleborus × tergestinus Starm. ex Rottenst.
• Helleborus thibetanus Franch. – ciemiernik tybetański
• Helleborus torquatus Archer-Hind – ciemiernik serbski
• Helleborus vesicarius Aucher ex Boiss.
• Helleborus viridis L. – ciemiernik zielony

Zastosowanie

Rośliny ozdobne

Wiele gatunków jest uprawianych na rabatach jako rośliny ozdobne. Uprawiane są głównie ze względu na ładne kwiaty oraz fakt, że kwitną bardzo wczesną wiosną, a niektóre gatunki nawet w zimie^[14]. Ich kwiaty są dość trwałe, mogą więc być używane na kwiat cięty^[11].

Rośliny lecznicze

W Polsce (niegdyś w Bieszczadach) i na Słowacji ciemiernik purpurowy (H. purpurascens) stosowany był w medycynie ludowej w dolegliwościach sercowych. Ciemiernik kaukaski (sprzedawany pod rosyjską nazwą "moroznik") jest wykorzystywany jako lek oczyszczający organizm i wspomagający przy odchudzaniu. Ze względu na silne własności trujące stosowanie ciemiernika lub jego preparatów dopuszczalne jest tylko pod kontrolą lekarza.

Uprawa

Ciemierniki najlepiej rosną na częściowo zacienionych stanowiskach, na przepuszczalnej, próchnicznej i stale wilgotnej ziemi^[14]. Rozmnaża się je przez nasiona wysiewane zaraz po ich zbiorze, gdyż szybko tracą one zdolność kiełkowania^[11]. Można też rozmnażać je przez podział silnie rozrośniętych kęp, najlepiej robić to również zaraz po przekwitnieniu^[11]. Po przekwitnieniu wskazane jest usuwanie kwiatostanów oraz ściółkowanie gleby kompostem. Rośliny bywają atakowane przez mszyce, zwalcza się je preparatami chemicznymi.

Galeria

Przypisy

Linki zewnętrzne

• Ciemiernik wymarzonerosliny.pl