Oradea

Oradea
Nagyvárad
ilustracja
Herb Flaga
Herb Flaga
Państwo

 Rumunia

Okręg

Bihor

Mer

Ilie Bolojan

Powierzchnia

115,56 km²

Wysokość

102–249 m n.p.m.

Populacja
• liczba ludności


196 367
(31 października 2011)

Nr kierunkowy

02-59

Kod pocztowy

3700

Tablice rejestracyjne

BH

Podział miasta

6 dzielnic

Położenie na mapie okręgu Bihor
Mapa konturowa okręgu Bihor, blisko centrum na lewo znajduje się punkt z opisem „Oradea”
(c)
Conține informații publice în baza Licenței pentru Guvernare Deschisă v1.0.
Contains public information under the Open Government License v1.0., http://data.gov.ro/base/images/logoinst/OGL-ROU-1.0.pdf">OGL
Położenie na mapie Rumunii
Mapa konturowa Rumunii, u góry po lewej znajduje się punkt z opisem „Oradea”
Ziemia47°03′N 21°56′E/47,050000 21,933333
Strona internetowa
Portal Rumunia

Oradea (węg. Nagyvárad[1]) – miasto w Rumunii w okręgu Bihor, stolica krainy historycznej Kriszana. Miasto liczy, zgodnie ze spisem ludności z 2002 roku, 206 614 mieszkańców. Natomiast liczba mieszkańców całego zespołu miejskiego wynosi ok. 241 tys. Oradea należy do najlepiej rozwiniętych miast w Rumunii. Merem miasta jest Ilie Bolojan.

Nazwa miasta w różnych językach[2]:

Geografia

Miasto położone jest w pobliżu granicy z Węgrami (13 km) nad rzeką Crișul Repede (Szybki Keresz).

Historia

Miasto pod łacińską nazwą Varadinum istniało tutaj z pewnością już w XI stuleciu. W 1093 r. król węgierski Władysław I Święty doprowadził do powstania tutaj biskupstwa. Miasto stało się jednym z ważniejszych grodów Królestwa Węgier, a jego katedra miejscem pochówku królów.

Miasto w XVII w.

Rozwój miasta zahamowało jego zniszczenie podczas najazdu mongolskiego w 1241 r. Oradea długo odzyskiwała dawne znaczenie. W mieście pracował Georg von Peurbach, skutkiem czego była Tabula Varadiensis. Od 1445 biskupem Waradynu był Jan Vitéz, protektor Grzegorza z Sanoka. W 1541 znalazła się w granicach Wschodniego Królestwa Węgier, które w 1570 r. zostało przekształcone w Księstwo Siedmiogrodu, zależne od Imperium Osmańskiego. Od XVIII wieku – już w granicach monarchii Habsburgów – zaczęła odzyskiwać swą świetność. To wówczas wiedeński architekt Franz Anton Hillebrandt zaprojektował przebudowę miasta w stylu barokowym. Rozkwit przyniósł miastu wiek XIX, gdy węgierski Nagyvárad stał się ważnym centrum gospodarczym i kulturalnym.

Teatr

Po rozpadzie Austro-Węgier Oradea znalazła się w granicach Rumunii, mimo iż większość stanowili w niej Węgrzy (w 1910 91,1%, w 1919 62%). Po drugim arbitrażu wiedeńskim miasto powróciło do Węgier w 1940, ale w wyniku traktatu paryskiego ponownie znalazło się w granicach Rumunii w 1947 (faktycznie od października 1944, po zdobyciu miasta przez Armię Czerwoną).

Gospodarka

Przez wieki Oradea należała do najbogatszych miast Węgier. Po roku 1989, w Oradei doszło do szerokich zmian ekonomicznych, które dotyczyły głównie sektora usług, ze względu na znaczący rynek konsumencki.

Bezrobocie w Oradei wynosi ok. 6% i jest nieco mniejsze niż średnia krajowa, jednak większe niż w całym regionie Bihor (ok. 2%). Miasto wytwarza ok. 63% całej produkcji przemysłowej regionu Bihor, chociaż zamieszkuje go zaledwie 34,5% mieszkańców regionu.

Główne działy gospodarki to:

  • przemysł meblowy
  • przemysł tekstylny i odzieżowy
  • przemysł obuwniczy
  • przemysł spożywczy

W roku 2003, w Oradei powstał pierwszy hipermarket – Lotus Market.

Demografia

Wybrane zabytkowe świątynie
Katedra katolicka pw. Wniebowzięcia NMP i pomnik króla Węgier Władysława I Świętego
Kościół św. Ducha
Kościół norbertanów
Kościół katolicki w twierdzy
Katedra św. Mikołaja
Kościół reformowany
Kościół i klasztor kapucynów
Synagoga

Rys historyczny

  • 1910: 69 000 (narodowość rumuńska: 5.6%, narodowość węgierska: 91.10%)
  • 1920: 72 000 (R: 5%, W: 92%)
  • 1930: 90 000 (R: 25%, W: 67%)
  • 1966: 122 634 (R: 46%, W: 52%)
  • 1977: 170 531 (R: 53%, W: 45%)
  • 1992: 222 741 (R: 64%, W: 34%)

Stan obecny

Skład etniczny według spisu z 2002 roku[11]:

Dzielnice

Ratusz

Miasto dzieli się na następujące dzielnice (rum. cartiere):

  • Centrul civic
  • Vie
  • Nufărul
  • Rogerius
  • Velența
  • Cantemir
  • Ioșia

Transport

Komunikację w Oradei zapewnia przedsiębiorstwo OTL. Składają się na nią 3 linie tramwajowe (1R, 1N, 2, 3R, 3N) i większa liczba linii autobusowych. W mieście znajdują się 3 dworce kolejowe Główny, Wschodni (Est) i Zachodni (Vest). Vest mieści się w dzielnicy Ioșia, a dworzec główny (zwany też po prostu Oradea) mieści się w centrum miasta, koło dzielnicy Vie.

Architektura

Architektura Oradei jest mieszanką między budowlami ery socjalistycznej oraz barokową i secesyjną architekturą z czasów monarchii austro-węgierskiej. Po upadku reżimu Ceaușescu doszło do znacznych zaniedbań, jednak od roku 2002, kiedy Rumunia weszła w okres boomu gospodarczego doprowadzono do renowacji zabytkowej architektury.

Zabytki i turystyka

Twierdza z lotu ptaka
Pałac biskupów rzymskokatolickich
Pomnik króla Węgier Władysława I Świętego
Hotel Vulturul Negru (Czarny Orzeł) – przykład secesyjnej architektury

Główne atrakcje turystyczne to zabytkowe centrum miasta oraz uzdrowiska Băile Felix i Băile 1 Mai, położone w pobliżu miasta.

  • Twierdza w Oradei(rum.) – twierdza w formie pięciokąta, sięgająca czasów średniowiecznych, obecnie budynek Instytutu Sztuk Pięknych miejscowego uniwersytetu
  • Pałac biskupów rzymskokatolickich(węg.) – barokowy pałac z 365 oknami, wzniesiony w l. 1762–1777, dawna siedziba Muzeul Țării Crișurilor
  • Pomnik króla Węgier Władysława I Świętego z 1893 r. przed katedrą Wniebowzięcia NMP
  • Muzeul Țării Crișurilor w budynku dawnej szkoły kadetów z 1897 r.
  • Ratusz(rum.)
  • Muzeum Endrego Adyego(węg.) – muzeum i dom Endrego Adyego, jednego z największych węgierskich poetów
  • 100 kościołów, w tym:
    • Kościół św. Brygidy(rum.) – kościół barokowy, wzniesiony w 1693 r.
    • Kościół św. Trójcy(rum.) – kościół barokowy, wzniesiony w 1727 r.
    • Kościół św. Ducha – barokowy kościół, wzniesiony w l. 1732–1743, przebudowany w stylu eklektycznym
    • Kościół św. Władysława(rum.) – barokowy kościół katolicki pw. króla Węgier Władysława I Świętego, wzniesiony w 1742 r.
    • Kaplica Anioła Stróża(rum.) z l. 1754–1760
    • Kościół norbertanów(rum.) z l. 1741–1766
    • Kościół św. Anny – dawny kościół zakonu urszulanek, wzniesiony w stylu barokowym w l. 1773-1774, przebudowany w 1858
    • Kościół katolicki w twierdzy, wzniesiony w l. 1775-1777
    • Kościół św. Archaniołów Michała i Gabriela – barokowa świątynia, wzniesiona w l. 1768–1779
    • Katedra Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny – największa barokowa katedra w Rumunii, wzniesiona w l. 1752–1780
    • Biserica cu Lună – wyjątkowy na miarę europejską kościół z mechanizmem zegarowym wskazującym fazy księżyca, wzniesiony w stylu barokowym w l. 1784–1790
    • Kościół i klasztor kapucynów z XVIII-XIX w.
    • Katedra św. Mikołaja – kościół barokowy, wzniesiony w l. 1800–1839
    • Kościół reformowany z l. 1835–1853
    • Kościół św. Jerzego(rum.) z 1858 r.
    • Kaplica św. Władysława z 1900 r.
    • Kościół ewangelicki, wzniesiony w l. 1902–1903 w stylu neogotyckim
    • Kościół św. Józefa(rum.) z XX w.
  • Pomnik Ferenca Szaniszló, węgierskiego biskupa katolickiego, z 1896 r.
  • Pasajul „Vulturul Negru” pasaż hotelu „Czarny Orzeł”
  • Teatrul de Stat – Teatr Narodowy, zbudowany przez 2 austriackich architektów, którzy stworzyli setki znaczących budowli w wielu krajach Europy
  • korytarz armat (XVIII-XIX wiek)
  • Gmach poczty z przełomu XIX/XX w., w stylu eklektycznym
  • Gmach sądu z 1901 r., w stylu eklektycznym
  • 3 synagogi
  • największy zbór baptystyczny w Europie wschodniej
  • Pałac Sterna(węg.) – secesyjny pałac z 1909 roku[12]
  • sklep oświetleniowy Deutscha (1906-1910)
  • Popiersie Ede Szigligetiego, węgierskiego dramaturga, z 1912 r.

Sport

Stadion Iuliu Bodola w Oradei

W mieście tym swoją siedzibę ma klub piłkarski FC Bihor Oradea, który został założony w 1958 roku jako Crișul Oradea. W 1961 roku klub po raz pierwszy w swojej historii awansował do drugiej ligi rumuńskiej. W 1963 roku wygrał te rozgrywki i wywalczył historyczny awans do pierwszej ligi Rumunii. W 2003 roku został wicemistrzem drugiej ligi i wygrywając baraż z Oțelulem Gałacz powrócił do pierwszej ligi. W 2004 roku był ostatni w Divizii A i znów został zdegradowany do drugiej ligi.

Miasta partnerskie

Przypisy

  1. Nazwa przyjęta jako druga urzędowa, obok rumuńskiej, w 2001: Hotărâre pentru aprobarea Normelor de aplicare a dispozițiilor privitoare la dreptul cetățenilor aparținând unei minorități naționale de a folosi limba maternă în administrația publică locală, cuprinse în Legea administrației publice locale nr. 215/2001. Monitorul Oficial al Românei, Anul XIII, Nr. 781, 7 decembrie 2001.
  2. Großwardein/Oradea. [w:] OME-Lexikon [on-line]. ome-lexikon.uni-oldenburg.de. [dostęp 2017-01-27]. (niem.).
  3. Mapa Kraje Korony Węgierskiej Ed. Hözla geogr. zakład w Wiedniu. W atlasie geograficznym wyd. 1893 nakładem „Wędrowca” w Warszawie.
  4. S. Orgelbranda Encyklopedja powszechna z ilustracjami i mapami, T. 15, s. 138, Warszawa 1903.
  5. Łukasz Galusek, Alexandru Dumitru, Tomasz Poller Transylwania Twierdza rumuńskich Karpat Wydawnictwo Bezdroża, Kraków 2002.
  6. Wielka Encyklopedia Powszechna PWN tom 8, 1966 str 274.
  7. Vide ad. 2.
  8. Oradia Mare. Bustul M.S. Regelui Ferdinand I. | Képeslapok | Hungaricana. postcards.hungaricana.hu. [dostęp 2015-08-23].
  9. Oradea. www.bionature.ro. [dostęp 2015-08-23].
  10. Two Jews Are Killed in Riots at Oradia Mare. [dostęp 2015-08-23].
  11. Structura Etno-demografică a României.
  12. Oradea – Rumunia.

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Flag of Israel.svg
Flag of Israel. Shows a Magen David (“Shield of David”) between two stripes. The Shield of David is a traditional Jewish symbol. The stripes symbolize a Jewish prayer shawl (tallit).
Oradea Biserica romano catolica Pogorarea Sf.Spirit.JPG
Autor: Andrei kokelburg, Licencja: CC BY-SA 3.0 ro
Biserica romano catolică "Pogorârea Sf. Spirit", 1903-1905
Nagyvarad bazilika-2.jpg
Autor: , Licencja: CC0
Roman Catholic Basilica of Oradea
Tramvai Siemens Ulf.jpg
Autor: Blinder00, Licencja: CC BY-SA 3.0
Siemens Ulf Tram in Oradea, Romania
Municipal Oradea.jpg
Stadionul Municipal Oradea - Tribuna I vazuta din Peluza Nord
Biserica manastirii capucine - Oradea.JPG
Autor: ArnoldPlaton, Licencja: CC BY-SA 3.0 ro
Roman catholic church of the Capucin Monastery - Oradea
Palatul Episcopal Romano-Catolic.jpg
Autor: Mballack16, Licencja: CC BY-SA 3.0 ro
Palatul Episcopal Romano-Catolic
ROU BH Oradea CoA2.png
شعار مدينة أوراديا.
Harta jud Bihor.svg
(c)
Conține informații publice în baza Licenței pentru Guvernare Deschisă v1.0.
Contains public information under the Open Government License v1.0., http://data.gov.ro/base/images/logoinst/OGL-ROU-1.0.pdf">OGL
Map of Bihor County, Crișana, Romania.
OradeaTownHall.jpg
Autor: unknown, Licencja: CC-BY-SA-3.0
RO BH Biserica cetatii Oradea (1).jpg
Autor: Țetcu Mircea Rareș, Licencja: CC BY-SA 4.0
Roman Catholic church in Oradea fortress, Bihor county, Romania
Piata Unirii Oradea.jpg
Poza aeriana de Ovi D. Pop/ Duran`s Oradea
Fostă biserică a mănăstirii premonstratense Oradea.JPG
Autor: ArnoldPlaton, Licencja: CC BY-SA 3.0 ro
The former Premonastrensis Monastery's Church (Roman Catholic) - Oradea
Reformed Church (2) - Oradea.JPG
Autor: ArnoldPlaton, Licencja: CC BY-SA 3.0
Reformed Church - Oradea
Oradea (Nagyvárad) - piaţa Unirii.JPG
Autor: Pudelek (Marcin Szala), Licencja: CC BY-SA 3.0
Oradea (Nagyvárad), Rumunia - secesyjny Hotel Vulturul Negru (Czarny Orzeł)
Catedrala Sfântul Nicolae, Oradea.jpg
Autor: Insidercam, Licencja: CC BY-SA 4.0
Catedrala Sfântul Nicolae, Oradea
ROU BH Oradea Flag.gif
Nagyvárad zászlaja
Szent Laszlo szobor1.jpg
Autor: Horváth György, Licencja: CC0
Statue of Saint Laszlo, Oradea, Nagyvárad, work of István Tóth (1861-1934)