Ukraina (nazwa)

Fragment tzw. mapy radziwiłłowskiej z 1613 roku. Łaciński napis: "Volynia ulterior, quae tum UKRAINA tum NIS ab aliis vocitatur", czyli w tłumaczeniu "Wołyń dalszy, który już to UKRAINA, już to NIŻ jest zwany"[1]
Delineatio Generalis Camporum Desertorum vulgo Ukraina. Cum adjacentibus Provinciis Mapa Wilhelma Beauplana z 1648 wykonana na zlecenie Władysława IV obejmująca województwa: kijowskie, bracławskie, czernihowskie, podolskie, wołyńskie i wschodnią część województwa ruskiego. Północ na dole mapy
Wilhelm de Beauplan Opisanie Ukrainy..., strona tytułowa (1660)
Mapa Europy Wschodniej Vinzenzo Coronellego (1690). Ukraina Prawobrzeżna z Kijowem i Hetmanat w obrębie Carstwa Rosyjskiego określone jako UKRAINE ou PAYS DES COSAQUES (Ukraina lub ziemie kozackie). Na wschód od Hetmanatu OKRAINA (pogranicze) określa pograniczne południowe ziemie rosyjskie

Pojęcie Ukraina ewoluowało semantycznie na przestrzeni dziejów i zakres jego stosowania jest od XX wieku przedmiotem polemik i kontrowersji w historiografii oraz naukach politycznych. Do dziś sens przypisywany definicji jest często uzależniony od kraju pochodzenia badacza (czy stosującego pojęcie) i jego poglądów politycznych[2].

Etymologia i ewolucja nazwy i pojęcia terytorialnego Ukrainy

Określenie Ukraina jako nazwa pospolita pojawiło się w średniowieczu i oznaczało pierwotnie nazwę granicznych regionów geograficznych[3]. Do końca XVI wieku termin ukraina nie miał charakteru oficjalnego i oznaczał "ugranicze" ("pogranicze", "krańce państwowe") poszczególnych terenów, będących pod kontrolą różnych państw[4][5][6][7][8].

We współczesnym językoznawstwie ukraińskim etymologia nazwy Ukraina dokładnie nie jest znana ze względu na odległość czasową od pierwszego użycia nazwy. Wbrew powszechnie przyjętemu tłumaczeniu słowa ukraina jako "okraina" - "pogranicze", nazwa Ukraina wywodzi się od staroruskiego kraj ("swoja ziemia", "rodzima ziemia") i przydomku "u", co w połączeniu oznacza antonim słowa czużbina - "cudza ziemia", "obca ziemia". Większość współczesnych badaczy języka starosłowiańskiego przyjmują właśnie tę wersję etymologii nazwy ponieważ tłumaczenie jej jako "pogranicza" z rosyjskiego okraina po raz pierwszy pojawiło się pod koniec XVII wieku w rosyjskich pracach historycznych. Nie może jednak ono być uważane za prawdziwe, gdyż sens słowa ukraina został wzięty z języka rosyjskiego, a nie starosłowiańskiego, a języki te mają spore rozbieżności merytoryczne[9].

Termin Ukraina pojawił się po raz pierwszy w Latopisie kijowskim, opisującym wydarzenia XII w., którego najstarszy egzemplarz pochodzi z XV w. Opisując śmierć Włodzimierza, księcia perejasławskiego, autor tekstu stwierdził, iż po jego zgonie Ukraina wielce rozpaczała, co odnosi się do dziedzictwa zmarłego, czyli księstw:perejasławskiego, kijowskiego i czernihowskiego, a relacjonując wypadki 1189 r., nazwał Ukrainą tereny leżące między Bohem a Dniestrem[10].

Jako nazwa własna Ukraina została użyta po raz pierwszy za czasów Rzeczypospolitej Obojga Narodów w roku 1590 w tytule konstytucji sejmowej według projektu Jana Zamoyskiego: Porządek ze strony Niżowców i Ukrainy[11]. Określała wówczas tereny województw: kijowskiego i bracławskiego Rzeczypospolitej. W okresie pomiędzy pokojem polanowskim (1634) a traktatem Grzymułtowskiego (1686) w skład terytorium określanego nazwą Ukrainy wchodziło również województwo czernihowskie. W 1613 na mapie Tomasza Makowskiego, wydanej w Amsterdamie, obszar prawego brzegu Dniepru określono jako Wołyń Dolny, który nazywają Ukrainą lub Niżem[10].

W 1648 r. Wilhelm Beauplan wykonał mapę Delineatio Generalis Camporum Desertorum vulgo Ukraina..., traktując wymiennie nazwy „Dzikie Pola" i „Ukraina". W wydanym w 1651 dziele Opisanie Ukrainy, którą tworzą liczne prowincje Królestwa Polskiego leżące pomiędzy granicami Moskowii i Transylwanii...[12] umiejscowił Ukrainę pomiędzy granicami Carstwa Rosyjskiego a Siedmiogrodem, z wyłączeniem Rusi Czerwonej[13].

W czasie sejmu 1659 roku wymieniono „Woiewodztwa Ukrainne” i były to woiewodztwa, Kiiowskie, Bracławskie, Czerniechowskie[14].

Mychajło Hruszewski w opublikowanym w 1898 we Lwowie pierwszym tomie swojej dziesięciotomowej pracy Historia Ukrainy-Rusi (wyd. 1898-1937)[15], upublicznił określenie "Ukraina" i nadał mu nową definicję[16]. W swym dziele Hruszewski Ukrainą określił zarówno wszystkie tereny zamieszkane przez ludność posługującą się językiem ukraińskim (a więc w zakresie etnograficznym), jak i dzieje terenów Europy środkowo-wschodniej (w szczególności historycznego terytorium Rusi Kijowskiej) od czasów najdawniejszych po mu współczesne[6]. Jednocześnie Hruszewski przeciwstawił się ówczesnej historiografii rosyjskiej i oficjalnej ideologii państwowej Imperium Rosyjskiego, która uznawała Wielkie Księstwo Moskiewskie i Carstwo Rosyjskie za bezpośredniego i wyłącznego spadkobiercę Rusi Kijowskiej[17][18][19]. Koncepcja Ukrainy zaprezentowana przez Hruszewskiego dominowała w pracach emigracyjnych historyków ukraińskich[17].

Z definicją Ukrainy przedstawioną przez Hruszewskiego nie zgodził się w pracy The Origin of Russia (1954)[20]Henryk Paszkiewicz, który przedstawił pogląd, że używanie terminu Ukraina w odniesieniu do wieków IX-XIV (czyli czasów Rusi Kijowskiej) jest błędem, gdyż pojęcia Ukraina i Ruś nie pokrywały się ze sobą ani w czasie, ani w przestrzeni, nie mogą zatem być traktowane równorzędnie[21]. Paszkiewicz stwierdził jednocześnie, że nie ma mowy o utworzeniu jednego narodu ruskiego ze stolicą w Moskwie, niezależnie od losów południowej Rusi, zajętej w XIV wieku przez Wielkie Księstwo Litewskie, gdyż zlanie się ze sobą elementów etnicznych: ugrofińskiego znad Wołgi i słowiańskiego znad Dniepru byłoby, jego zdaniem, niemożliwe[22]. Współcześnie Czesław Partacz uważa, że o Ukrainie jako tworze politycznym możemy mówić dopiero od 1991 roku[23].

Stosowanie pojęcia „Ukraina" do ziem Rusi Kijowskiej zostało odrzucone przez historiografię radziecką wczesnych lat 30. XX wieku, która traktowała Ruś Kijowską jako pierwsze państwo rosyjskie[24]. Pojęcie Ukrainy jako krainy geograficznej było jednak obecne w opisie epoki kozackiej, zaś ugodę perejasławską z 1654 traktowano jako porozumienie równych stron[25]. Ukraina, podobnie jak Litwa i Białoruś, była przedstawiana jako obszar starcia rosyjsko-polskiego oraz obszar rozwijający się dzięki „przewodniej roli Rosji"[25]. Jedynie w latach 20. XX wieku w USRR działała szkoła historiograficzna Matwija Jaworskiego, który interpretując historię według pryncypiów marksistowskich pisał o Ukrainie jako terytorium od XVI w.[26] Z kolei w 1939 Boris Griekow zaprezentował w swojej pracy Kijewskaja Rus' teorię o istnieniu narodu „staroruskiego" (ros. driewnierusskij) oraz uznał Ruś Kijowską za państwo należące właśnie do niego, nie zaś do Ukraińców, Białorusinów lub Rosjan. Autor ten twierdził, iż o kształtowaniu się narodowości ukraińskiej można mówić od XIV-XV w.[27]. W latach 1937–1941 Instytut Historii Ukrainy Akademii Nauk USRR wydał pierwsze tomy nowej historii Ukrainy, w których - przy zachowaniu prorosyjskiego wydźwięku całości - częściowo przyjęto tezę o ukraińskości Rusi Kijowskiej[28].

W pracach rosyjskich historyków emigracyjnych terytorium Ukrainy Naddnieprzańskiej nie było określane w ten sposób; obszar ten traktowany był jako naturalnie przynależny Rosji[29]. Iwan Łappo, pisząc o historii Ukrainy, rozpoczął ją od 1654[30]. Iwan Panas posługiwał się pojęciem „Ukraina" jedynie w sensie geograficznym, odrzucając jego stosowanie jako określenie terytorium etnicznego[31]. Gieorgij Wiernadski pisząc o wschodnich obszarach Rzeczypospolitej, określał je jako „zachodnie ziemie rosyjskie", przywołując pojęcie Ukrainy jedynie w odniesieniu do Kozaków[32].

Inaczej do problemu pojęcia Ukrainy odnosiła się ukraińska historiografia emigracyjna i działająca w II Rzeczypospolitej. Zdaniem Wiaczesława Łypynskiego historia Ukrainy rozpoczyna się nie od Rusi Kijowskiej, ale od księstwa halicko-wołyńskiego[33]. Dmytro Doroszenko w swoich pracach powtarzał natomiast schemat Hruszewskiego, łącząc elementy szkoły narodnickiej (Hruszewskiego) ze szkołą derżawnycką - państwowców, do której sam jest zaliczany[34]. Zwolennikiem tezy o ukraińskości Rusi był również Iwan Krypjakewycz[35]. Pojęciem Ukraina w odniesieniu do ziem współczesnego państwa, w okresie od średniowiecza posługiwał się Myron Korduba[36]. Krypjakewycz i Korduba byli uczniami Mychajła Hruszewskiego. Stepan Tomasziwskyj, należący do szkoły derżawnyków - państwowców, uważał Ruś Kijowską (nazywaną do 1054 państwem waresko-ruskim) za część wspólnych dziejów wszystkich Słowian Wschodnich. Dopiero księstwo halicko-wołyńskie, zjednoczone przez Romana Halickiego miało przynieść pierwsze wcielenie ogólnoukraińskiej idei państwowej. W ten sposób dawna ruska państwowość rozpadła się na dwie części, które stały się ośrodkami dla wytworzenia dwóch oddzielnych narodowości: ukraińskiej (wokół Halicza i Włodzimierza) i rosyjskiej (wokół Włodzimierza nad Klaźmą i Suzdala). Kijów odgrywał w tym układzie jedynie rolę pośrednią[37]. W ujęciu Tomasziwskiego dzieje Ukrainy można przedstawić jako proces kolonizacji "strefy stepu" (ziem naddnieprzańskich i nadczarnomorskich) przez przedstawicieli kultury rolniczej ze "strefy leśnej" – ziem północno-zachodniej Ukrainy[38].

Paul Robert Magocsi twierdzi, iż istnieją dwie możliwe definicje „terytorium ukraińskiego": obszar leżący w granicach niepodległego państwa Ukraina oraz rozleglejsze od niego terytorium etnolingwistyczne zamieszkane przez Ukraińców[39]. Równocześnie autor ten przychyla się do tezy o ciągłości historii Rusi i Ukrainy, którą porównuje z historią Franków i Francji[40].

Jarosław Isajewycz postulował traktowanie Rusinów i Ukraińców jako dwóch etapów rozwoju jednego narodu, z czego wynika posługiwanie się pojęciami ukraińskości w odniesieniu do całej jego historii. Podobne stanowisko Włodzimierz Osadczy określa jako powszechnie stosowane we współczesnej historiografii ukraińskiej[41].

Encyklopedia PWN stosuje pojęcie „ziemie współczesnej Ukrainy", „obecne ziemie ukraińskie" w odniesieniu do historii ziem zajmowanych przez współczesne niepodległe państwo Ukraina od czasów przedhistorycznych do XV wieku. Słowo „Ukraina" zostaje po raz pierwszy użyte w kontekście kształtowania się kozaczyzny i wspierania przez nią budzącej się „narodowej tożsamości ukraińskiej, a przynajmniej poczucia odrębności" i jest konsekwentnie używane od tego momentu[42].

Natalia Jakowenko w swojej pracy Historia Ukrainy do końca XVIII wieku zaproponowała wykorzystywanie pojęcia Ruś w odniesieniu do ziem współczesnej Ukrainy od X do XVI w., terminu Ukraina-Ruś dla okresu od końca XVI w. do powstania Chmielnickiego oraz nazwy Ukraina w odniesieniu do czasów późniejszych[43].

Andrzej Chojnowski w pracy Ukraina obejmuje nią okres od czasów Rusi Kijowskiej i księstwa halicko-włodzimierskiego poprzez Kozaczyznę i siedemnastowieczny Hetmanat do czasów współczesnych[44].

Władysław Serczyk w monografii Historia Ukrainy objął nią wszystkie epoki historyczne - od paleolitu do współczesności[45].

Encyklopedia Britannica[46] stosuje nazwę Ukraine od czasów prehistorycznych.

Przypisy

  1. ↑ Jarosław Łuczyński Przestrzeń Wielkiego Księstwa Litewskiego na mapie radziwiłłowskiej Tomasza Makowskiego z 1613 roku w świetle treści kartograficznej i opisowej, Ukraina Lithuanica: студії з історії Великого князівства Литовського", wyd. Narodowa Akademia Nauk Ukrainy, tom II (2013), s. 121-152
  2. ↑ T. Stryjek, Historiografia..., s.438–439
  3. ↑ Ukraina, to każda ziemia na kraju czyli na krańcu, u granicy, u kraju państwa położona, Zygmunt Gloger, Geografia historyczna ziem dawnej Polski, Kraków 1903
  4. ↑ Zygmunt Gloger, Geografia historyczna ziem dawnej Polski, Kraków 1903
  5. ↑ Pojęcie Ukrainy, ukrain równoznaczne było najczęściej z pojęciem pogranicza państwowego. Były tedy ukrainy tatarskie, moskiewskie, litewskie, polskie, a nawet w samej Rzptej polskiej (...) były różne "ukrainy" czyli krańce państwowe Por. Franciszek Rawita-Gawroński, Nazwa Ukrainy: jej początek i charakter, "Ruś", 1911, z. 1
  6. ↑ a b Henryk Paszkiewicz, Początki Rusi, Kraków 1996, s. 496
  7. ↑ Zbigniew Wójcik, Wojny kozackie w dawnej Polsce, Kraków 1989, s. 1
  8. ↑ "Стара ся назва, уживана в староруських часах в загальнім звачінню погранича" Mychajło Hruszewski Історія України-Руси t. I rozdz.I.ТЕРМІНОЛОГІЯ, УКРАЇНСЬКЕ ІМЯ, ЗАТЕМНЕННЄ ПОНЯТІЯ УКРАЇНСЬКОЇ НАЦІОНАЛЬНОСТІ, ЗВИЧАЙНА ІСТОРИЧНА СХЕМА, СПОРИ ПРО САМОСТІЙНІСТЬ
  9. ↑ Русанівський, В. М. Українська мова w: Енциклопедія «Українська мова». Київ 2000, Григорій Півторак, Г. «Україна» — це не «окраїна» w: Походження українців, росіян, білорусів та їхніх мов.
  10. ↑ a b Władysław Serczyk, Historia Ukrainy, s.9
  11. ↑ Władysław Konopczyński Dzieje Polski nowożytnej Wydanie czwarte krajowe, Warszawa 1999, Wyd. Instytut Wydawniczy Pax s. 211.
  12. ↑ Wydane w 1651 dzieło Beauplana nosiło oryginalny tytuł: Déscription de l’Ukrainie, qui sont plusieurs provinces du Royaume de Pologne, Contenuës depuis les confins de la Moscovie, jusques aux limites de la Transilvanie. Ensemble leurs moeurs, façcons de vivres et de faire la Guerre. Par le Sieur de Beauplan - Opisanie Ukrainy, którą tworzą liczne prowincje Królestwa Polskiego leżące pomiędzy granicami Moskowii i Transylwanii. Wraz z wiadomościami o zwyczajach, sposobie życia i prowadzenia wojny jej mieszkańców. Przez Jaśnie Wielmożnego Pana de Beauplan.
  13. ↑ Na mapie generalnej znalazły się Wołyń, Podole, Kijowszczyzna, ziemia czernihowsko-siewierska i karpackie Pokucie, czyli całe terytorium ukraińskie z wyjątkiem ziemi halickiej (oznaczonej jako "Russia"). Natalia Jakowenko, Historia Ukrainy do 1795 roku, Warszawa 2011, Wydawnictwo Naukowe PWN, ISBN 978-83-01-16763-9, s. 24.
  14. ↑ Volumina Legum, Tom IV. Petersburg 1859. s. 296.
  15. ↑ Mychajło Hruszewski, Історія України-Руси
  16. ↑ Definicja Hruszewskiego: "Praca ta ma przedstawić obraz historycznego rozwoju życia narodu ukraińskiego, lub tych grup etnograficzno-politycznych, z których uformowało się to, co określamy dzisiaj nazwą narodu ukraińskiego, zwanego inaczej „małoruskim”, „południoworuskim”, lub po prostu „ruskim” albo „rusińskim”. Różnorodność tych nazw nie ma szczególnego znaczenia, gdyż dotyczą one pojęcia jasnego samo w sobie; jest ona interesująca jedynie jako charakterystyczny przejaw tych przemian historycznych, jakie przyszło przeżyć temu narodowi. Jego stara, historyczna nazwa: Ruś, Rusin, ruski, w okresie upadku politycznego i kulturalnego zostało przejęte przez naród wielkorosyjski, którego życie kulturalne i polityczne rozwinęło się na tradycjach dawnego państwa ruskiego, a wielkorosyjskie organizmy polityczne – jak Wielkie Księstwo Włodzimierskie, a następnie Wielkie Księstwo Moskiewskie – uważały się za spadkobierców, następców tego starego, ruskiego (kijowskiego) państwa, przede wszystkim – z powodu swoich związków dynastycznych z dynastią kijowską. Już w wieku XIV, gdy waga życia politycznego przechyliła się na stronę wielkorosyjską, zaś ukraińskie życie polityczne koncentrowało się na Ukrainie zachodniej, w Księstwie halicko-wołyńskim, do państwa tego przylgnęła nazwa „Małej Rusi”. I tak Jurij Bolesław, książę halicko-wołyński, w jednej z gramot (z 1335) tytułuje się dux tocius Russie Mynoris. Częściej używana jest ta nazwa w pismach Patriarchatu Konstantynopolitańskiego z XIV w., gdzie eparchie halicko-wołyńskie są poprzez tę nazwę (ή Μικρά 'Ρωσία) przeciwstawione północnym, moskiewskim ziemiom; być może właśnie pod wpływem terminologii kościelnej nazwy tej użył Jurij Bolesław. Następnie wychodzi ona z użytku, ale gdy w XVII w. naród ukraiński wchodzi w skład państwa moskiewskiego i powstaje potrzeba odróżnienia go od narodu moskiewskiego, terminy „małorosyjski”, „Małorosja” wchodzą na długo do oficjalnego użytku, w państwie rosyjskim do dziś, a pod wpływem tejże oficjalnej terminologii także do użytku piśmiennictwa rosyjskiego i zachodnioeuropejskiego, gdzie zaczyna wypierać pojęcia starsze (niemieckie kleinrussisch, francuskie petit-russe i inne). Jednak w społeczeństwie ukraińskim nazwa ta nie przyjęła się, zamiast niej do coraz szerszego użytku wchodziła nazwa „Ukraina”, „ukraiński”. Stara ta nazwa, używana w czasach staroruskich w ogólnym znaczeniu pogranicza, zaś w XVI w. przyjmująca znaczenie średniego Naddnieprza, które z końcem XV w. staje się niebezpiecznym, znajdującym się w szczególnej sytuacji, narażonym na ciągłe napaści tatarskie pograniczem – przyjmuje szczególne znaczenie w XVII w., gdy ta właśnie Ukraina wschodnia staje się centrum i przedstawicielką nowego życia ukraińskiego, w silnym przeciwstawieniu wobec społeczno-politycznej i narodowej sytuacji państwa polskiego skupia w sobie życzenia, marzenia, nadzieje Ukrainy współczesnej. Nazwa „Ukraina” łączy się z tymi zmaganiami i nadziejami, z tym burzliwym wybuchem życia ukraińskiego, który dla późniejszych pokoleń staje się ogniem przewodnim, niewyczerpanym źródłem narodowej i społeczno-politycznej świadomości, nadziei na możliwość odrodzenia i rozwoju. Odrodzenie literackie XIX wieku przyjęło tę nazwę dla określenia swojego życia narodowego. W miarę tego, jak wzrastała świadomość ciągłości i nieprzerwanego charakteru etnograficzno-narodowego życia ukraińskiego, ta ukraińska nazwa rozciągnęła się na całą historię narodu ukraińskiego. Aby podkreślić związki nowego życia ukraińskiego z jego starymi tradycjami, ta ukraińska nazwa używana była także (w ostatniej ćwierci minionego stulecia) w formie złożonej „Ukraina-Ruś”, „ukraińsko-ruski”; stara, tradycyjna nazwa połączona z nowym terminem odrodzenia i ruchu narodowego. Ale w ostatnim okresie w coraz szersze użycie, zarówno w literaturze ukraińskiej, jak i w innych, wchodzi prosta nazwa „Ukraina”, „ukraiński”, zastępując inne pojęcia. W dalszym ciągu wykładu nowy ten termin będzie używany wymiennie ze starym „Ruś”, „ruski”, „staroruski” oraz złożonym „ukraińsko-ruski”, odpowiednio do pojęć i czasu, o których będzie mowa, chociaż właściwe ich znaczenie jest jedno – oznaczają one to, o czym dziś myślimy jako o narodzie ukraińskim; jego terytorium i życie współcześnie i dawniej oraz te grupy, organizacje, formy etnograficzno-polityczne z których powstało współczesne życie ukraińskie. Dla nazwania wszystkich grup wschodniosłowiańskich, które współcześni filolodzy nazywają po prostu „ruskimi” (russisch, russ) będę więc używał nazwy „wschodniosłowiański”, by nie dopuścić do żadnej niejasności, związanej z historycznym znaczeniem terminu „Ruś”, „ruski”, które do dziś przetrwało na Ukrainie zachodniej: w Galicji, na Bukowinie, Ukrainie Węgierskiej, w znaczeniu południowej, ukraińskiej grupy wschodniej gałęzi Słowian. Grupę północno-zachodnią będę określał jako białoruską, grupę północno-wschodnią jako wielkorosyjską." Tekst oryginalny Mychajło Hruszewski Історія України-Руси t. I rozdz.I.ТЕРМІНОЛОГІЯ, УКРАЇНСЬКЕ ІМЯ, ЗАТЕМНЕННЄ ПОНЯТІЯ УКРАЇНСЬКОЇ НАЦІОНАЛЬНОСТІ, ЗВИЧАЙНА ІСТОРИЧНА СХЕМА, СПОРИ ПРО САМОСТІЙНІСТЬ.
  17. ↑ a b T. Stryjek, Historiografia..., s.441
  18. ↑ Por. Jan Kucharzewski Od białego caratu do czerwonego t 1-7 Warszawa 1923-1935.
  19. ↑ W czasach historycznych Rzeczpospolita Obojga Narodów również nie uznawała przybranego w 1547 przez wielkiego księcia moskiewskiego Iwana IV Groźnego tytułu Cara Wszechrusi, uznając go za uzurpację i próbę zgłaszania roszczeń terytorialnych do ruskich obszarów państwa polsko-litewskiego, w tym przede wszystkim do Kijowa i Ukrainy naddnieprzańskiej. Uznanie tytułu carskiego nastąpiło pod naciskiem carycy Katarzyny II na sejmie konwokacyjnym w 1764 r. i faktycznie było podstawą roszczeń terytorialnych Rosji w czasie kolejnych trzech rozbiorów Rzeczypospolitej Obojga Narodów (1772-1795). Por. Jan Kucharzewski Od białego caratu do czerwonego t 1-5 Warszawa 1923-1935
  20. ↑ Henryk Paszkiewicz, The Origin of Russia, London 1954 ed. George Allen & Unwin, wydanie polskie: Henryk Paszkiewicz, Początki Rusi, Kraków 1996, wyd. Polska Akademia Umiejętności ISBN 83-86956-08-9.
  21. ↑ "Do jakich błędnych rezultatów prowadzi fałszywe użycie terminu „ukraina", wskazuje choćby tytuł wielotomowego dzieła M .Hruszewskiego – „Historia Ukrainy-Rusi". Oba pojęcia: Ukraina i Ruś, nie pokrywały się ze sobą ani w czasie, ani w przestrzeni, nie mogą więc być traktowane równorzędnie. Uczony powyższy omawia obszernie dzieje południowo-wschodniej Europy w czasach, kiedy słowo „ukraina" oznaczało terytorium pograniczne. Można by więc z tytułu (który raczej powinien brzmieć Historia ukraińskiej Rusi) domyślać się że autorowi szło o historię kresowych ziem Rusi." Henryk Paszkiewicz, Początki Rusi, Kraków 1996, wyd. Polska Akademia Umiejętności ISBN 83-86956-08-9, s. 496.
  22. ↑ "Zdaniem M. Korduby opanowanie południowych ziem ruskich przez Litwą w wieku XIV wytworzyło warunki dla ukształtowania się narodu ukraińskiego w następnym stuleciu. Z rozważań niniejszych oraz z całości pracy wynika iż w IX-XIV wieku nie istniała Ukraina jako imię własne, pojęcie geograficzne i nie istniał naród ukraiński. Naród ukraiński powstał w czasach, które wykraczają poza ramy chronologiczne, wskazane w tytule książki. Stąd bliżej nie omawiamy całego problemu. Mamy zastrzeżenia co do niektórych spostrzeżeń i wniosków Korduby. Na jeden szczegół pozwolę sobie tu zwrócić uwagę. Sądzi wspomniany autor - co uważam za wysoce prawdopodobne – że gdyby Litwa nie opanowała południowych ziem ruskich uczyniłaby to szybko Moskwa. Wtedy - konkluduje Korduba – zamiast trzech narodów ruskich powstałby jeden, ze stolicą w Moskwie. Moim zdaniem nie może być mowy o wytworzeniu się jednego narodu, o zlaniu się ze sobą dwóch tak bardzo pod każdym względem odmiennych elementów etnicznych: ugrofińskiego znad Wołgi i słowiańskiego znad Dniepru. W tym tkwi istota problemu potwierdzona przez całą historię wschodniej Europy." Henryk Paszkiewicz, Początki Rusi, Kraków 1996, wyd. Polska Akademia Umiejętności, ISBN 83-86956-08-9 s. 497.
  23. ↑ " Muszę stwierdzić, że nie było żadnego politycznego tworu o nazwie Ukraina (oczywiście pomijając fantastyczne twory historyków nacjonalistów ukraińskich) a istniała Rzeczpospolita Dwojga Narodów, potężna i bogata, dopóki nóg jej nie podcięli kozacy. Istniała i rozwijała się II Rzeczpospolita, żadnej Ukrainy poza USRR nie było. Było PRL, niesuwerenne jako satelita i kolonia Moskwy, a żadnej Ukrainy nie było. Odrodziła się III Rzeczpospolita, suwerenna i niepodległa. Wówczas dopiero po trzech latach powstała Ukraina. Popieranie jej orientacji prozachodniej a antyrosyjskiej, to popieranie rezunów banderowców i szeregu kierowanych przez nich organizacji." Czesław Partacz, Przyczyny i tło konfliktu polsko-ukraińskiego w latach 1939-1947 [w:] „27 Dywizja AK" Biuletyn Informacyjny, nr 1 (101), Warszawa styczeń-marzec 2009, s. 13-14 wersja elektroniczna.
  24. ↑ T. Stryjek, Historiografia..., s.446
  25. ↑ a b T. Stryjek, Historiografia..., s.447
  26. ↑ T. Stryjek, Historiografia.., ss.443–445
  27. ↑ T. Stryjek, Historiografia..., s.448
  28. ↑ T. Stryjek, Historiografia..., ss.450–451
  29. ↑ T. Stryjek, Historiografia..., ss.475–476
  30. ↑ T. Stryjek, Historiografia..., s. 489
  31. ↑ T. Stryjek, Historiografia..., s.490
  32. ↑ T. Stryjek, Historiografia..., s.494
  33. ↑ T. Stryjek, Historiografia..., s.499
  34. ↑ Dmytro Doroszenko, Нарис історії України Warszawa 1931, T. Stryjek, Historiografia..., s.502
  35. ↑ T. Stryjek, Historiografia..., s.505
  36. ↑ T. Stryjek, Historiografia..., s.508
  37. ↑ Stepan Tomasziwskyj, Українська історія. Нарис І: Старинні і середні віки. Львів 1919, wyd. "Вчора і нині", Tomasz Stryjek, Historiografia... s. 500.
  38. ↑ Tomasz Stryjek, Historiografia.. s. 499.
  39. ↑ P. R. Magocsi, A History of Ukraine, University of Washington Press, Seattle, s.3
  40. ↑ P. R. Magocsi, A History of Ukraine, s.11
  41. ↑ W. Osadczy, Święta Ruś. Rozwój i oddziaływanie idei prawosławia w Galicji, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2007, ISBN 978-83-227-2672-3
  42. ↑ Ukraina. Historia, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2010-11-22].
  43. ↑ Natalia Jakowenko, Historia Ukrainy do końca XVIII wieku, Instytut Europy Środkowo-Wschodniej, Lublin 2000, ISBN 83-85854-54-1, s.23
  44. ↑ Andrzej Chojnowski, Ukraina, Warszawa 1997, Instytut Historyczny Uniwersytetu Warszawskiego i Wydawnictwo Trio, ISBN 83-85660-51-8, s.11-15.
  45. ↑ "Dzieje Ukrainy, poczynając od czasów najdawniejszych, zostały doprowadzone aż do współczesności; obejmują więc wszystkie epoki historyczne." Władysław Serczyk, Historia Ukrainy, Wyd. III, Wrocław- Warszawa-Kraków 2001, Wyd. Ossolineum ISBN 83-04-04530-3 - wstęp "Od Autora".
  46. ↑ Ukraine, [w:] Encyclopædia Britannica [online] [dostęp 2017-11-27] (ang.).

Bibliografia, literatura, linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Vkraina-Cosaques-Okraina small.png
European part of "L'Asie selon les memoires les plus nouveaux dressée"
Beauplan opys 1660.jpg
Front page of "Description d'Ukranie" by French Engineer and cartographer Guillaume Le Vasseur de Beauplan
Magni Ducatus Lithuaniae Part Ros-river.jpg
The Ros river in Ukraine on Tomasz Makowski's map from around 1650
Beauplan Poland XVII map.jpg
Mapa Dzikich Pól inaczej Ukrainy, z przyległymi prowincjami. Sporządzona dla dobra publicznego przez Wilhelma de Beauplana w 1648 w Gdańsku na polecenie Władysława IV, Króla Polski