Geografia Armenii

Położenie Armenii

Armenia – zdjęcie satelitarne

Mapa Armenii

Mapa topograficzna Armenii

Geografia Armenii – dziedzina nauki zajmująca się badaniem Armenii pod względem geograficznym.

Armenia, jedno z najmniejszych państw Azji (29 743 km²), leżące na Zakaukaziu. W latach 1936–1991 należało do ZSRR, zaś po upadku komunizmu uzyskało niepodległość.

Położenie i powierzchnia

Armenia leży w południowo-zachodniej Azji, na Zakaukaziu^[1], pomiędzy Turcją a Azerbejdżanem^[2]. Pod względem geopolitycznym zaliczana jest do Europy i/lub do Bliskiego Wschodu^[2]. Obejmuje północno-wschodnią część Wyżyny Armeńskiej ograniczonej Małym Kaukazem^[3].

Powierzchnia kraju wynosi 29 743 km² (28 203 km² zajmuje ląd a 1540 km² wody)^[2]. Armenia graniczy z czterema państwami^[1][2]: od północy i wschodu z Azerbejdżanem (granica ma 996 km)^[a] i Gruzją (219 km), od południowego wschodu z Iranem (44 km) i od zachodu z Turcją (311 km)^[b]. Armenia nie ma dostępu do morza, a jej największym zbiornikiem wodnym jest jezioro Sewan^[2].

W latach 1936–1991 Armenia należała do Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich, zaś po upadku komunizmu ogłosiła niepodległość 23 września 1991 roku^[1]. Armenia rości sobie prawa do regionu Górskiego Karabachu – zamieszkanego głównie przez etnicznych Ormian, a znajdującego się na terytorium Azerbejdżanu^[1]. W latach 90. XX w. armeńskie siły zbrojne Karabachu zajmowały większość południowo-zachodniego Azerbejdżanu, a po zawarciu porozumienia po konflikcie w 2020 roku zostały zmuszone do wycofania się z większości tego obszaru^[1].

Budowa geologiczna i rzeźba terenu

Kaputdżuch lerr

Ruiny miasta Spitak po trzęsieniu ziemi w 1988 roku

Armenia charakteryzuje się górzystym krajobrazem – średnia wysokość terenu wynosi 1800 m n.p.m.^[1] Obszary pomiędzy 1000 a 2000 m n.p.m. stanowią prawie połowę powierzchni kraju^[1], a jedynie 10% kraju leży poniżej 1000 m n.p.m.^[1] Najwyższym szczytem kraju jest obecnie wygasły wulkan Aragac^[c] o wysokości 4090 m n.p.m.^[3] w północno-zachodniej części Wyżyny Armeńskiej^[1]. Region ten charakteryzuje się wysokimi pasmami górskimi, głębokimi dolinami i płaskowyżami wulkanicznymi z licznymi wygasłymi wulkanami^[1]. Od północy i wschodu wyżynę ograniczają pasma Małego Kaukazu^[1].

Wschodnią część kraju zajmuje basen jeziora Sewan otoczony pasmami górskimi wznoszącymi się na ponad 3500 m n.p.m.^[1]. Południowo-zachodnia Armenia zajmuje część Równiny Araratu do rzeki Araks, która stanowi granicę z Turcją i Iranem^[1].

Zajmująca powierzchnię niemal całego kraju Wyżyna Armeńska powstała w wyniku trzeciorzędowych i czwartorzędowych ruchów wypiętrzających, podczas których utworzyły się uskoki, zręby i zapadliska. Obszar ten zbudowany jest głównie z bazaltów. Góry fałdowe Armenii są zbudowane z wapieni kredowych i starych skał wulkanicznych. Góry te uległy wypiętrzeniu w środkowym trzeciorzędzie. Później masyw ten uległ zrównaniu, a pod koniec pliocenu i w plejstocenie został podniesiony i utworzył potężne zręby.

Armenia leży na terenie aktywnym sejsmicznie, gdzie występują trzęsienia ziemi^[1][3]. W wyniku trzęsienia ziemi w grudniu 1988 roku zniszczone zostało miasto Spitak, drugie pod względem liczby mieszkańców miasto Armenii; zginęło wówczas około 25 tys. osób^[1].

Klimat

Klimat Armenii według klasyfikacji klimatów Köppena

Armenia leży w strefie klimatu podzwrotnikowego, przy czym z uwagi na położenie w otoczeniu wysokich pasm górskich panuje tu suchy klimat kontynentalny^[1]. Cechą klimatu Armenii jest duże usłonecznienie^[1].

Opady w ciągu roku pomimo znacznych wysokości nad poziomem morza, są niewielkie. Rocznie spada od 200 do 500 mm deszczu, głównie w okresie wiosennym^[3].

Temperatury w Armenii cechują się dużą skrajnością. Latem na obszarze Kotliny Ararackiej występują upały, około 32 °C. Inne obszary poza masywami górskimi także są dosyć ciepłe w okresie letnim, średnia temperatura na równinie wynosi 25 °C^[1]. W górach jest chłodno, średnio od 18 do 20 °C^[3]. Zimy są surowe, wszędzie w kraju utrzymuje się ujemna temperatura – średnia temperatura stycznia na równinie i pogórzu wynosi ok. -5 °C, a w górach spada do -12 °C^[1]. Napływy powietrza arktycznego czasami powodują gwałtowny spadek temperatury: odnotowany rekord to -46 °C^[1].

Wody

Jezioro Sewan

Dwie trzecie opadów Armenii ulega ewaporacji i jedna trzecia przenika przez porowate skały wulkaniczne^[1].

Wiele rzek w Armenii jest krótkich i burzliwych z licznymi bystrzami i wodospadami^[1]. Poziom wody jest najwyższy podczas wiosennego topnienia śniegów i podczas jesiennych opadów^[1]. Niektóre rzeki mają duży potencjał hydroenergetyczny z uwagi na znaczne różnice wysokości na ich długości^[1].

Większość rzek znajduje się w dorzeczu rzeki Araks – największej rzeki Armenii^[3], która jest dopływem Kury uchodzącej do Morza Kaspijskiego^[1]. Główne dopływy Araksu to lewobrzeżne: Achurian (ok. 209 km długości), Hrazdan (ok. 145 km), Arpa (ok. 129 km) i Worotan (ok. 179 km)^[1]. Inne większe rzeki Armenii to Debed (ok. 175 km) i Ağstafa (ok. 129 km)^[1].

Na terenie Armenii znajduje się ponad 100 jezior^[3], z których największym jest Sewan o pojemności 39 km³, z którego wypływa jedna rzeka – Hrazdan^[1].

Gleby

Na terenie Armenii występuje ponad 15 typów gleb – m.in. jasnobrązowe gleby aluwialne, gleby brunatne, występujące w górach i czarnoziemy, które pokrywają znaczną część wyższego regionu stepowego^[1].

Flora i fauna

Wyżyna Armeńska leży na styku różnych regionów biogeograficznych i charakteryzuje się dużą różnorodnością krajobrazu^[1]. Ne terenie Armenii znajduje się 36 obszarów chronionych, na które składają się: 3 obszary konwencji ramsarskiej, 4 parki narodowe, 3 rezerwaty rangi krajowej oraz 25 rezerwatów przyrody^[7].

Flora

(c) I, Ondřej Žváček, CC BY 2.5

Park Narodowy „Dilidżan”

Występuje piętrowość roślinna: najniżej położona jest strefa półpustynna, wyżej znajdują się kolejno strefy: stepowa, leśna, łąk alpejskich i tundry^[1]. Roślinność w Armenii jest dobrze zachowana, występuje ponad 3000 gatunków roślin^[1].

W strefie półpustynnej rosną rośliny odporne na suszę, takie jak szałwia, jałowiec, tarnina, dzika róża i wiciokrzew^[1].

Góry do wysokości 2000 m n.p.m. porasta roślinność stepowa – w niższych partiach występują odporne na suszę trawy, a w wyższych kolczaste krzewy i jałowiec^[1].

Wyżej góry porastają lasy, które zajmują prawie 10% powierzchni kraju^[1][d]. W północno-wschodniej części dominuje buczyna, a w południowo-wschodniej dębina^[1]. W dolnych partiach lasów występują jagody, pistacje, wiciokrzewy i derenie^[1].

W wyższych partiach występuje roślinność subalpejska i alpejskie łąki^[3]. Wyżej rośnie tundra^[1].

Fauna

Strefę półpustynną zamieszkują dziki, żbiki, szakale, żmije i skorpiony^[1]. Lasy zamieszkują: niedźwiedzie syryjskie, żbiki, rysie i wiewiórki; z ptaków – słonki, rudziki, sikory i dzięcioły^[1].

W strefie alpejskiej żyje wiele ptaków, m.in. górniczek zwyczajny i orłosęp; ssaki reprezentowane są m.in. przez kozy bezoarowe, dzikie owce i muflony^[1].

Demografia

Liczba ludności Armenii w 2020 roku szacowana jest na nieco ponad 3 miliony, a większość ludzi mieszka w północnej części kraju^[2]. 98,1% ludności to Ormianie a 1,2% to Jezydzi (Kurdowie) (dane szacunkowe za 2011 rok)^[2], a pozostała część populacji to Rosjanie, Ukraińcy, Asyryjczycy i inne grupy^[1]. Językiem urzędowym jest język ormiański, przy czym język rosyjski jest w powszechnym użyciu^[2].

92,6% mieszkańców należy do Apostolskiego Kościoła Ormiańskiego, 1% to ewangelicy, 2,4% deklaruje „inne wyznanie”, 1,1% brak wyznania, a 2,9% nie określa wyznania(dane szacunkowe za 2011 rok)^[2].

63,8% ludności zamieszkuje miasta, a 36,2% tereny wiejskie (stan na 2018 rok)^[1].

Wielu Ormian mieszka zagranicą – w licznych falach emigracji wskutek konfliktów w XIX w. i XX w. z kraju wyjechały miliony osób; szacuje się, że 5 milionów Ormian żyje zagranicą, przede wszystkim w Stanach Zjednoczonych i byłych republikach ZSRR^[1].

Gospodarka

W okresie ZSRR w Armenii rozwinął się nowoczesny sektor przemysłowy, dostarczający obrabiarki, tekstylia i inne wyroby do innych republik w zamian za surowce i energię^[2]. Trzęsienie ziemi w grudniu 1988 roku zniszczyło prawie jedną trzecią bazy przemysłowej, co przyczyniło się do osłabienia gospodarki^[1]. Konflikt w Górskim Karabachu oraz konflikt w sąsiedniej Gruzji doprowadziły do przerw w dostawach energii i gazu, co dodatkowo osłabiło gospodarkę^[1]. Granice z Azerbejdżanem i Turcją zostały zamknięte w 1991 i w 1993 roku, co przyczyniło się do izolacji handlowej Armenii^[2].

W latach 90. XX w. Armenia przeprowadziła szereg reform strukturalnych i w 1993 roku wprowadziła własną walutę^[1]. W styczniu 2003 roku Armenia przystąpiła do Światowej Organizacji Handlu^[2].

Gospodarka Armenii opiera się w dużym stopniu na rolnictwie – 40% armeńskiego PKB wytwarzane jest w rolnictwie, gdzie zatrudnienie znajduje 20% siły roboczej^[1]. Głównymi obszarami działalności rolniczej są winogrodnictwo i sadownictwo – uprawiane są jabłka, wiśnie, gruszki, orzechy, migdały, granaty i figi^[1].

Sektor przemysłowy uzależniony jest od importu energii i surowców^[1]. Gospodarka armeńska zależna jest od wsparcia Rosji, szczególnie w sektorze energetycznym^[2]. W 2015 roku Armenia przystąpiła do Euroazjatyckiej Unii Gospodarczej, a w 2017 roku podpisała umowę o partnerstwie z Unią Europejską^[2].

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Armenia. W: The CIA World Factbook. (ang.).
• Armenia, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2020-12-20] .
• Armenia. Warunki naturalne, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2020-12-20] .
• Armenia, [w:] Encyclopædia Britannica [online] [dostęp 2020-12-20]  (ang.).
• Encyklopedia Geograficzna Świata: Azja. Wydawnictwo OPRES Kraków 1998 ISBN 83-85909-37-0
• Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej: Nazewnictwo geograficzne świata, Zeszyt 5, Azja Środkowa i Zakaukazie. Warszawa: Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 2005, s. 35–42. ISBN 83-239-9019-0. [dostęp 2020-12-20]. (pol.).