Historia języka polskiego

Strona tytułowa dzieła o polskiej ortografii pt. „Ortographia” Stanisława Zaborowskiego, wydanie z 1518 roku

Testament Piotra Wydżgi – polski tekst z lat 1470–1480.

Abecadło polskie z XVI wieku, zbiory Cambridge Trinity College

Najstarszy druk w języku polskim wydany w 1475 roku we Wrocławiu przez Kaspra Elyana

Język polski powstał z zachodniego wariantu języka prasłowiańskiego i wywodzi się z języka praindoeuropejskiego.

Periodyzacja

Zależnie od przyjętych kryteriów badacze wyróżniają w sumie pięć okresów rozwoju języka polskiego:

• przedpiśmienny – od X w. do połowy XII w.
• staropolski – od X w. lub połowy XII w. do przełomu XV i XVI w.
• średniopolski – od XVI w. do końca XVIII w.
• nowopolski – od końca XVIII w. do 1939
• współczesny – po 1939

Zenon Klemensiewicz dzieli historię języka polskiego na okres przedpiśmienny (do połowy XII w.) i okres piśmienny, w którym wyróżnia dobę staropolską (od poł. XII w. do przełomu XV i XVI w.), dobę średniopolską (od pocz. XVI w. do ósmego dziesięciolecia XVIII w.) i dobę nowopolską (ósmego dziesięciolecia XVIII w. do 1939)^[1].

Podobną periodyzację stosuje Bogdan Walczak, wyróżniając epokę przedpiśmienną i piśmienną, a w niej dobę staropolską (poł. XII w. do przełomu XV/XVI w.), średniopolską (przełom XV/XVI w. do poł. XVIII w.), nowopolską (poł. XVIII w. do 1939) i polszczyznę współczesną (po 1939)^[2].

Krystyna Długosz-Kurczabowa i Stanisław Dubisz proponują podział ze względu na dwa kryteria: filologiczne (występowanie pisanych zabytków polszczyzny) i historycznojęzykowe (wewnętrzny rozwój języka i cezury pozajęzykowe – społeczne, polityczne, kulturalne, ekonomiczne)^[3]. Ze względu na kryterium filologiczne dzielą historię polszczyzny na epokę przedpiśmienną (do Bulli gnieźnieńskiej z 1136) i piśmienną (po 1136)^[3]. Ze względu na kryterium historycznojęzykowe wyróżniają okresy: staropolski (od X w. do przełomu XV/XVI w.), średniopolski (od XVI w. do 1772), nowopolski (od 1772 do 1939) i polszczyznę współczesną (po 1945)^[4].

Propozycje periodyzacji rozwoju polszczyzny prezentowane przez poszczególnych badaczy są więc bardzo zbliżone. Główna różnica dotyczy tego, czy początek epoki staropolskiej wyznaczać już w X wieku, czy dopiero w połowie wieku XII.

Należy też odróżniać okres staropolski historii języka polskiego, kończący się na przełomie XV i XVI w., od literatury staropolskiej, obejmującej literaturę średniowieczną, renesansową i barokową^[5], czyli także okres średniopolski polszczyzny.

Rys historyczny

„Nie mogę się temu wydziwić, gdyż wszelki inny naród język swój przyrodzony miłuje, szyrzy, krasi i poleruje, czemu sam polski naród swym gardzi i brząka, który mógłby iście, jako słyszę, obfitością i krasomową z każdym innym porównać. Ile ja rozumieć mogę z ludzi, nie inna przyczyna tego, jeno przyrodzenie polskie, które ku obcym, a postronnym obyczajom, sprawom, ludziom i językom skłonniejsze jest niźli ku swym własnym” – Hieronim Wietor (1480–1546)^[6]

Vocabularis breviloquus Johannesa Reuchlina z roku 1532 z zapisanymi po polsku adnotacjami Bartłomieja z Bydgoszczy ze zbiorów Biblioteki UAM

„Náuká krótka ku czytániu pisma polskiego”, drukowana gotykiem w Królewcu około roku 1570

Jeden z pierwszych słowników łacińsko-polskich Jana Mączyńskiego wydany w 1564 w Królewcu

Pierwsze zachowane polskie czasopismo „Merkuriusz Polski Ordynaryjny” nr. 35 z 1661 roku

Okres staropolski

Pierwsze polskie wyrazy zanotowane w średniowiecznych łacińskich dokumentach były imionami oraz nazwami geograficznymi. Język staropolski był wówczas nieskodyfikowanym językiem mówionym wywodzącym się z języka prasłowiańskiego. Nie miał unormowanej gramatyki, ortografii i nie pełnił roli języka literackiego. W średniowiecznej Europie międzynarodowym językiem literackim, urzędniczo-dyplomatycznym oraz naukowym była łacina. W języku tym zapisywano wszystkie dokumenty i kroniki. Wzorem kultury starożytnego Rzymu łacina była sermo urbanus – językiem warstwy wykształconej i oświeconej, natomiast języki narodowe uznawane były za lingua vulgaris, czyli potoczne języki plebsu i pospólstwa – niewykształconych mas. Z tej przyczyny, w literaturze piśmiennej język staropolski pojawiał się najczęściej podczas wymieniania imion oraz nazw w zniekształconej, zlatynizowanej formie. Na przełomie X – XI wieku pierwszymi słowami polskimi jakie pojawiły się w łacińskich źródłach była nazwa Polski oraz imiona jej władców Mieszka I i Bolesława Chrobrego.

Najstarszym zabytkiem piśmiennictwa notującym Polskę oraz jej władcę Bolesława Chrobrego jest Żywot pierwszy św. Wojciecha spisany w latach 997–1003 przez Jana Canapariusa, opata rzymskiego klasztoru św. Bonifacego i Aleksego. We fragmencie notuje Sobiesława (Sobiebora) Sławnikowica, który zbrojnie wyruszył cum Bolizlauo Palaniorum duce („z Bolesławem księciem polskim”)^[7][8].

W średniowieczu teksty sporządzano ręcznie, a twórcami manuskryptów było przeważnie duchowieństwo^[9]. Początkowo było to głównie pisarstwo historyczne oraz religijne: annały, kroniki, utwory z gatunku gesta opisujące historie poszczególnych europejskich państw, narodów i władców, żywoty świętych, moralitety, literatura odpustowa oraz przede wszystkim Biblia – najważniejszy tekst wiary chrześcijańskiej. Z czasem mnisi pracujący w skryptoriach zajęli się także tematyką świecką, adaptując wzory wcześniejszej literatury antycznej: starogreckiej oraz starożytnego Rzymu. Prowadzone przez mnichów kancelarie władców również rozpoczęły działalność piśmienniczą. Język polski coraz częściej pojawiał się w tekstach dokumentów dyplomatycznych, dotyczących własności oraz lokacji miast. Najbardziej znanym zabytkiem piśmiennictwa tego rodzaju jest spisana po łacinie w 1136 roku tzw. Bulla gnieźnieńska papieża Innocentego II, uznawana za pierwszy zabytek mowy polskiej^[10]. Pośród listy ponad 400 nazw miejscowych w języku polskim, tj. prowincji, grodów, wsi, przedstawione zostały w niej również nazwy osobowe, czyli rycerzy, chłopów, gości i rzemieślników – mieszkańców lub przynależnych. Wymieniona jest także nazwa Polski jako Poloniorum regio („kraj Polaków”) oraz fraza Mesco dux Poloniae baptisatur, odnotowująca pod rokiem 966 chrzest Mieszka I^[11].

W literaturze zapisanej po łacinie zanotowano również pierwsze polskie zdania tzw. „głosy polskie”. Najstarsze zdanie w języku polskim Day, ut ia pobrusa, a ti poziwai zapisano w 1270 roku we Wrocławiu na karcie 24. Księgi henrykowskiej^[12]. W latach 1455–80 w Rocznikach, czyli kronikach sławnego Królestwa Polskiego spisanych przez Jana Długosza przytoczone zostały tzw. zdania legnickie: Byegaycze, byegaycze! (...) Gorze szą nam stalo!. Miały one pochodzić z zaginionej Kroniki Wincentego z Kielczy, napisanej tuż po 1260. Byłyby więc kilka lat starsze niż zdanie henrykowskie, jednak ich oryginalny przekaz nie zachował się^[13][14].

W 1285 na zjeździe w Łęczycy postanowiono o używaniu języka polskiego obok łaciny w szkołach katedralnych i klasztornych^[15]. Liczne zdania w języku polskim zachowały się w rękopiśmiennych księgach sądowych, notujących treść procesów, zeznań oraz rot sądowych, zapisanych w XIV i XV wieku. Najwcześniejsze z nich notowane są od 1386 roku w wielkopolskich księgach sądowych – tzw. roty poznańskie^[16].

Od XV wieku mnisi przepisujący łacińskie teksty w skryptoriach dla ułatwienia sobie pracy zbierali lokalne słownictwo polskie dopisując je w przepisywanych ręcznie manuskryptach. Pod koniec średniowiecza powstało kilka tego typu słowników jak Słownik łacińsko-polski (1437)^[17] czy Słownik łacińsko-polski Piotra z Uścia z 1450 roku. Najstarszy słownik łacińsko-polski, znany jako „Wokabularz trydencki”, powstał ok. roku 1424 (wł.: Il piú antico dizionario latino-polacco) i sporządzony został przez Aleksandra syna księcia mazowieckiego Ziemowita IV^[18][19]. Zawiera ok. 500 wyrazów łacińskich, przy których odnotowano polskie odpowiedniki^[20]. Pierwszy najbardziej obszerny słownik łacińsko-polski w układzie alfabetycznym, który wydany został drukiem, zawierał ok. 20 tys. haseł łacińskich oraz ich polskich odpowiedników, opublikował go w 1564 w Królewcu Jan Mączyński.

Najstarszy druk w języku polskim ukazał się w 1475 roku we Wrocławiu – 35 lat po wynalezieniu druku przez Jana Gutenberga. Były to trzy modlitwy katolickie „Ojcze nasz”, „Zdrowaś Mario” oraz „Wierzę w Boga” opublikowane w tzw. Statutach Elyana (łac. Statuta Synodalia Episcoporum Wratislaviensium) w pierwszej oficynie wrocławskiej Kaspra Elyana – Drukarni Świętokrzyskiej^[21]. Za pierwszą drukowaną książkę wydaną całkowicie w języku polskim do niedawna uznawany był „Raj duszny” – modlitewnik Biernata z Lublina z 1513 roku. Jednak odnaleziono starszą książkę wydrukowaną w Krakowie w drukarni Jana Hallera w 1508 roku zatytułowaną Historyja umęczenia Pana naszego Jezusa Chrystusa^{[22][23][24][25]}.

Pierwsze elementarze do nauki języka polskiego pojawiają się już w pierwszej połowie XVI wieku. Pierwszym zachowanym elementarzem polskim są "Polskie książeczki wielmi potrzebne ku uczeniu się polskiego..." wydrukowane przez Hieronima Wietora w Krakowie w roku 1539^[26],

Onufry Kopczyński, Uklad Grammatyki dla szkół narodowych (1785).

Procesy fonetyczne

• Prelabializacja ą. Np.:

  ąglь > vąglь > węgiel

• Zmiękczenie spółgłosek przed samogłoskami szeregu przedniego: i, ь, e, ę, ě. Np.:

  sę > siĄ > się

  bělъjь > biały

• Przegłos samogłosek przed twardymi spółgłoskami przedniojęzykowymi e > o (ze zmiękczeniem poprzedzającej), ě > a (ze zmiękczeniem poprzedzającej). Np.:

  nesą > niosę, ale nesešь > niesiesz

  bělъjь > biały, ale bělitъ > (on) bieli

  • Zanikły ślady przejścia ě w a po j, š, ž, č w czasownikach

    slyšatь – slyšalъ – slyšalь > słyszeć, słyszał, słyszeli (porównaj ros. слышать (słyszat´)) na wzór

    wisětь – wisělъ – wisělь > wisieć, wisiał, wisieli

    przetrwało tylko stojatь, bojatь > stojać, bojać (w gwarach wielkopolskich – w gwarach małopolskich i języku literackim stać, bać)

• Zanik jerów słabych i przemiana mocnych w e. Np.:

  pьsъ > pies, ale pьsa > psa

  sъnъ > sen

• Powstanie długich samogłosek w wyniku:
  • • łączenia dwóch sylab w jedną (grupy typu ojo) – kontrakcja: np. N. lp. nogoją – nogą
    • rekompensowania zaniku jerów (wzdłużenie zastępcze)
    • zachowania dawnej długości pod intonacją nowoakutową
  • ich zanik:
    • długość iː, yː, uː znikła bez śladu w początku XVI w.
    • długość aː, eː, oː, Ąː przemieniła się w pochylenie tych głosek w początku XVI w.
    • oː > ó – o pochylone, potem zlało się z u
    • Prasłowiańskie ą i ę uległy wymieszaniu
      • około 1000 r. były 4 odrębne nosówki: ę i ą długie i krótkie
      • w XII w. wymowa ę i ą zbliżyła się do Ą (a nosowego)
      • W XIII i XIV w. istniała tylko różnica co do iloczasu, stąd wspólny znak ø
      • Ą > ę (nietypowy proces, w niektórych gwarach pozostało a nosowe), Ąː > Ą° (a nosowe pochylone, stąd pisownia) > ą
    • a pochylone (kreskowano a pochylone (we współczesnej pisowni etymologicznej å) lub a jasne (niepochylone)) zanikło w XVIII w. W wielu gwarach odpowiada mu /o/ (pon ‘pan’)
    • é pochylone w XIX w. wymawiano już zupełnie, jak i lub y („daléj, daléj/niech się na powietrzu spali” – Dziady Adama Mickiewicza), ale ostatecznie zlało się z e jasnym

  nesątъ > niosĄː > niosą, ale nesą > niosĄ > niosę

  Bogъ > Boːg > Bóg, ale Boga > Boga > Boga

  kurъ > kuːr > kur

• Rozwój sonantów.

  X – dowolna

  T – przedniojęzykowa

  T´ – przedniojęzykowa zmiękczona

  W – wargowa

  K – tylnojęzykowa

  Č – szumiąca pochodząca ze spalatalizowanej tylnojęzykowej

  • XrX, Xr´T > XarX, wyjątkowo Xr´T > X´arT, XrX > XurX, XorX

    krkъ > kark

    čr´nъjь > czarny

    zr´no > ziarno

  • Xr´T´ > XirT´ > X´erT´

    vr´titi > wiercić

  • Xr´K, W > XirzX > X´erzX, wyjątkowo XarX

    vr´xъ > wierzch

    vr´ba > wierzba

    pr´xy > parchy, ale pr´chnąti > pierzchnąć

    • ogólnie ir, irz > ´er, ´erz

      sěkyra > siekira > siekiera

  • TlX, Tl´X > TłuX

    dl´gъjь > długi

    stlpъ > stłup > słup

    • Tln, Tl´n > Tłun > Tłon

      slnьce > słuńce > słońce

  • W, KlX, Wl´T > XełX, czasem WlX > WołX, WułX

    klbasa > kiełbasa

    vl´na > wełna

    mlva > mołwa > mowa

    plkъ > pułk (ros. полк (połk))

  • Čl´X > ČełX > ČołX

    čl´no > czółno

    žl´tъjь > żółty

  • Wl´T´, W, K > Wl´X

    vl´kъ > wilk

• Czwarta palatalizacja ke, ky, ge, gy > kie, ki, gie, gi. Np.:

bogyni > bogini

• Wzmocnienie miękkości: s´, z´, t´, d´, n´ > ś, ź, ć, dź, ń. Np.:

losь > łos´ > łoś

• Przejście miękkości

gostь > gost´ > gość

sъpi > spi > śpi

• Zanik miękkości
  • š, ž, č, dž, c´, dz´, r´ (> ř) i l´ (ale nie przed i; l twarde > ł) straciły miękkość w każdej pozycji. Np.:

    či > czy

  • p´, b´, w´, f´, m´ straciły miękkość na końcu wyrazu i przed spółgłoską. Np.:

    goląbь > gołĄːb´ > gołąb

  • s´, z´, t´, d´, n´ traciły czasem miękkość przed twardą spółgłoską. Np.:

    kotьnъjь > kot´ny: > kotny

• Uproszczenie grup spółgłoskowych
  • kń > kś

    kъnędzь > kniĄːdz > ksiądz

  • czs > cs > c, dźs > ćs > c, żs > szs > ss > s

    czso > co

    lud – ludzki /lucki/ < ludźski

    bogaty – bogactwo < bogaćstwo

    Bóg – boski < bożski

    Włochy – włoski < włoszski

    Ruś – ruski < rusьskъjь

  • śćc > jc, dźc > ćc > jc

    miejsce < mieśćce < městьce

    ojca < oćca < otьca

    rajca < radźca

  • źdźs > śćs > js

    Miasto – miejski < mieśćski

    Ujazd – ujejski < ujeźdźski

    sześćset /szejset/

  • sr´- > s´r´- > śrz- > śr-, analogicznie zr´- >źr- (gwarowe Wielkopolskie i Śląskie strz-, zdrz-, Małopolskie rś-, rź-)

    sreda > środa (strzoda, rsioda)

    zrěnica > źrenica (zdrzenica, rzienica)

  • zgn, rgn, rgm > zn, rn, rm

    rozgniewać się > rozniewać się (staropolskie)

    burgmistrz (niem. Bürgermeister) > burmistrz

  • rdc, zdn, łdn, cztw, stb, stł, stl > rc, zn, łn, czw, zb, sł, śl

    sr´dьce > sierdce > serce

    cztwarty > czwarty

• ji > i (przynajmniej w pisowni i wymowie starannej)

dojiti > doić

jixъ > ich

• wałczenie

kolo > koło (początkowo z przedniojęzykowo-zębowym ł, dziś /kowo/)

Akcent, pierwotnie ruchomy, ustalił się najpierw na pierwszej, a później na przedostatniej sylabie.

Przemiany w zakresie gramatyki

Deklinacja

Rzeczowniki

Odmiana rzeczowników uległa uproszczeniu. Jest obecnie oparta na rodzaju (smok, o smoku – foka, o foce) i w pewnym stopniu na twardości tematu (liść, liście – list, listy). W rodzaju męskim pojawiła się jednak kategoria żywotności i osobowości (but, widzę but, widzę buty – kot, widzę kota, widzę koty – pilot, widzę pilota, widzę pilotów).

Ślady tematów spółgłoskowych zachowały się prawie wyłącznie w tematach nijakich na -en-, -ent- (cielę – cielęcia, imię – imienia). W innych tematach forma długa lub krótka rozszerzyła się na wszystkie przypadki. Ogólnie dominowały końcówki z tematów na -o-, -jo- i -a-, -ja-, inne zanikały, chociaż niekiedy się upowszechniały. Upowszechniały się zwłaszcza te, które nie powodowały alteracji tematu. Zanikły ślady braku miękkości w pewnych formach wyrazów zmiękczanych przez samogłoski przednie (głównie spółgłoskowe i na -i-, np. krъvaxъ > *krwach > krwiach). Niekiedy tylko miękkość pozostała po dawnych końcówkach (D. kamane > kamienia).

Liczba pojedyncza

Mianownik

Zanik form krótkich tematów można interpretować jako pojawienie się w mianowniku formy biernika.

kamy > *kamy > kamień (por. kamenь)

kry > *kry > krew (por. krъvь)

W rodzaju nijakim końcówka -ьje dawała czasem -é pochylone (weselé). Nazwy urzędów typu podkomorzé pod wpływem nazw typu łowczy przeszły w XVI w. do deklinacji przymiotnikowej: podkomorzy.

Dopełniacz

Końcówka -y rozszerzyła się na cały rodzaj żeński.

Końcówka -a rozszerzyła się na cały rodzaj nijaki i większość rodzaju męskiego. Dawne nijakie na -ьje miały w XVI w. -å, czyli -a niekreskowane: oká, ale wesela

Końcówka -u po okresie rozchwiania (w pewnym sensie niezakończonym do dzisiaj) pozostała w pewnych rzeczownikach męskich nieżywotnych, bez większego związku z formą pierwotną.

Końcówka -ej z deklinacji zaimkowej pojawiła się przejściowo do XVI w. w dopełniaczu, celowniku i miejscowniku w rodzaju żeńskim w dawnych tematach na -ja-: paniej, rolej, duszej

Celownik

Końcówka -´e pozostała w żeńskich tematach na -a-.

Końcówka -y pozostała w żeńskich miękkotematowych. Sporadycznie w staropolskim pozostało -y w nijakich tematach spółgłoskowych: dziecięci, książęci.

Końcówka -owi rozszerzyła się na prawie cały rodzaj męski. Sporadycznie pojawiała się w rodzaju nijakim.

Końcówka -ewi w staropolskim czasem zastępowała -owi w miękkotematowych, w XV i XVI w. nawet w twardotematowych.

Końcówka -u rozszerzyła się na cały rodzaj nijaki. W rodzaju męskim przetrwała w pewnych formach na -o-, -jo-. Do XVI w. była nieco częstsza, zwłaszcza po przyimku ku (człowieku, głosu, ku południu).

Biernik

W rodzaju nijakim biernik pozostał równy mianownikowi.

W rodzaju męskim biernik pozostał równy mianownikowi dla rzeczowników nieżywotnych, a dla żywotnych stał się równy dopełniaczowi. Przyczyną był prawdopodobnie szyk swobodny, który groził dwuznacznością zwrotów typu syn kocha ojciec i ojciec kocha syn. Nadanie im postaci syn kocha ojca i ojca kocha syn chroniło przed tym. Dawny biernik równy mianownikowi pozostał szczątkowo do XIV / XV w. (a nawet, zwłaszcza na Mazowszu, XVI w.), a do dziś w utartych zwrotach jak iść za mąż, siąść na koń, na miły Bóg, być za pan brat.

Końcówka -0 pozostała w żeńskich wyrazach, w których występuje też w mianowniku.

Końcówka -ę pozostała w typowych żeńskich.

Końcówka -ą występowała w języku staropolskim zamiast -ę w rzeczownikach, których mianownik kończył się na -å: widzę duszę, boginię, ale wolą, pieczą. Dziś reliktem tej zasady jest biernik panią.

Narzędnik

Końcówka -ą pozostała w całym rodzaju żeńskim.

Końcówka -em rozszerzyła się na cały rodzaj męski i nijaki. Do jej stabilizacji przyczynił się rozwój -ъmь, -ьmь.

Końcówka -im < -ьjemь pojawiała się w nijakich zakończonych na dawne -ьje: wiesielim, miłosierdzim, wyobrażenim

Miejscownik

Końcówka -´e panuje w twardotematowych. Do XV / XVI w. również w męskich i nijakich na -k, -g, -ch: Bodze, gresze, mlece. Z tematów na -n-: We dnie i w nocy, ale normalnie w dniu

Końcówka -y rozszerzyła się na wszystkie żeńskie miękkotematowe. Przetrwała też szczątkowo w tematach na -jo- do XIV / XV w., zwłaszcza -i < -ьji w nijakich na -ьje.

Końcówka -u opanowała męskie i nijakie miękkotematowe i na -k, -g, -ch. Przetrwała również w formach (o) synu, domu, oraz pojawiła się w formie (o) panu (Pod wpływem zwrotu w panu Bogu).

Wołacz

Końcówka -´e (z -e, nie -ě₂, dlatego mamy miękczenie związane z pierwszą palatalizacją) panuje w męskich twardotematowych. Do XVI w. również w rzeczownikach na -k, -g, -ch. Zachowała się do dziś w formach typu Boże, człowiecze, Kozacze (też człowieku, Kozaku), a także księże i po -ec: ojcze, starcze (Związane z trzecią palatalizacją).

Końcówka -u opanowała męskie miękkotematowe i na -k, -g, -ch oraz żeńskie miękkotematowe „rodzinne” (ciociu, Helu). Przetrwała również w formach synu, domu!.

Końcówka -o przetrwała w dawnych żeńskich na -a- i rozszerzyła się na większość dawnych żeńskich na -ja-.

Końcówka -y przetrwała w żeńskich zakończonych w mianowniku na spółgłoskę (myszy, kości!) i rozszerzyła się na rzeczowniki typu pani.

W rodzaju nijakim wołacz pozostał równy mianownikowi.

Liczba mnoga

Mianownik

Końcówka -i do XV w. dominowała w męskich. Od XVI w. zanikła w nieżywotnych, a od XVIII w. – w nieosobowych. Formy Włoszy, mniszy zostały zastąpione przez Włosi, mnisi z fonetyczną miękkością w XVII w.

Końcówka -y z biernika stopniowo zastępowała -i w męskich. Od XVI w. występowała nawet w osobowych, szczególnie modna była w oświeceniu (syny, wnuki, greki). W rodzaju żeńskim pozostała w tematach na -a- i w części form z M. l.p. na -0.

Końcówka -e pochodząca z tematów na -i- (gost-ьje, lud-ьje), -n- (dьn-e, kamen-e, mestjan-e) i form typu przyjaciele, cesarze zdominowała męskie miękkie. W rodzaju żeńskim pozostała w dawnych tematach na -ja- i rozszerzyła się na część form z M. l.p. na -0.

Końcówka -owie w XIV – XV w. występowała we wszystkich męskich. Od XVI w. wycofywała się, zwłaszcza z nieżywotnych i nieosobowych, ale jeszcze u Norwida w rymie jest obłokowie.

Końcówka -ewie w staropolskim czasem zastępowała -owie w miękkotematowych.

Końcówka -a pozostała w nijakich. Pod wpływem łaciny pojawiała się od XV w. w męskich zapożyczonych z łaciny i z niemieckiego: akta, fundamenta, grunta, a przejściowo również rodzime okręta, pociska. Dziś końcówka -a w r.m. zasadniczo nie funkcjonuje, ale: akta (sądowe) || akty (w dramacie).

Nazwy urzędów typu podkomorzé do XV w. również miały l.m. na -a. W XVI w. panowały formy chorążowie podczasze podchorąże ma pod sobą, a dziś M. chorążowie, D. podchorążych.

Końcówka -´a (-´å) < -ьja dotyczy dzisiaj form brat – bracia, ksiądz – księża. Pierwotnie formy te były odczuwane jako rzeczowniki zbiorowe (bracia stała = braty stały, księża poszła = księdzowie poszli) i odmieniały się jak rzeczowniki żeńskie (jak w innych tego typu B. -ą, DCMsc. również -ej). Już przez Skargę były odmieniane jak liczba mnoga (braciom, braćmi, braciach, księżom, księżmi, księżach). W gwarach spotyka się formy typu swaciå, muzykanciå, adwokaciå.

Dopełniacz

Końcówka -0 opanowała nijakie i żeńskie twardotematowe. W miękkotematowych rywalizuje z -y. Do XVII w., a nawet dziś, występują też jej ślady w dawnych tematach męskich na -o-, -jo-: D. woz, god, tysiąc, dziej, włos, do dziś przyjaciół, dotychczas.

Końcówka -ów opanowała męskie twardotematowe, a w miękkotematowych rywalizuje z -y. W staropolskim, z nieco inną wymową, miała szerszy zasięg: pisarzow, koniow, dniow, miesiącow, gwarowe krolew.

Końcówka -y rywalizują z -ów/-0 w miękkotematowych.

Celownik

Końcówka -om od dawna dominowała w męskich i nijakich. Od okresu średniopolskiego również w żeńskich.

Końcówka -am dominowała w staropolskim w żeńskich. W XV – XVII w. pojawiała się również w męskich i nijakich.

Końcówka -em do XVI w. czasem zastępowała -om w męskich. W nijakich brak jej śladów.

Końcówka -um, -óm w staropolskim czasem zastępowała -om w nijakich.

Biernik

W bierniku rodzaju męskiego pierwotnie końcówki -e/-y dzieliły się w sposób przeniesiony do mianownika w nieosobowych. Jednak w osobowych w XVI w. pojawił się, a w XVII – upowszechnił biernik równy dopełniaczowi. Dawny biernik był i jest używany do celów stylizacyjnych: króle, pany, chłopy.

W rodzaju żeńskim i nijakim biernik liczby mnogiej pozostał równy mianownikowi.

Narzędnik

Końcówka -ami od dawna dominowała w żeńskich. Od XV w. upowszechniała się w nijakich, a w XVI – XVII w. mimo oporu gramatyków w męskich.

Końcówka -mi występowała w staropolskim w męskich i nijakich, zwłaszcza miękkotematowych, a także w niektórych żeńskich z mianownikiem na -0. Dziś występuje w zasadzie tylko w męskich i żeńskich z mianownikiem na -0, z tematem zakończonym na fonetycznie miękką.

Końcówka -y występowała w staropolskim w męskich i nijakich, zwłaszcza twardotematowych. Do dziś przetrwała w zwrotach typu tymi czasy.

Końcówka -oma pochodząca z liczby podwójnej pojawiała się w męskich w XVI – XVII w.

Miejscownik

Końcówka -ach od dawna dominowała w żeńskich. Była też spotykana w męskich i nijakich, ale opanowała te rodzaje dopiero w XVI w.

Końcówka -´ech dominowała w staropolskim w męskich i nijakich: wilcech, syniech, skrzydlech, leciech. Ślady pozostały w nazwach krajów: Na Węgrzech.

Końcówka -och pojawiała się we wszystkich rodzajach w XIV – XVI w., zwłaszcza przy miękkotematowych i na k, g, ch, prawdopodobnie pod wpływem końcówek typu -owie, -ów, -om.

Wołacz

Wołacz liczby mnogiej pozostał równy mianownikowi.

Deklinacja mieszana

Do deklinacji mieszanej należą formy typu poeta, mężczyzna, Jagiełło, Fredro, sędzia.

W staropolszczyźnie formy typu starosta, poeta odmieniały się we wszystkich przypadkach jak żeńskie. W XVI w. zadziałał czynnik znaczeniowy zmienił formy w liczbie mnogiej. Również C. l.m. typu mężczyznam.

Natomiast rzeczowniki typu Fredro do XVII w. przyjmowały w l.p. formy Fredra, Fredrowi, Fredrę itp.

Rzeczowniki typu sędzia < sądьja uzyskały już w XV w. przymiotnikowe formy DCB. l.p. Później obok narzędnika sędzią pojawiły się formy sędzim, sędziem. Zdarzał się też miejscownik sędziej.

Przymiotniki

Odmiana rzeczownikowa niemal zanikła (ale pełen).

Odmiana przymiotnikowa z zaimkiem jь dała początek odmianie przymiotnikowo-zaimkowej, różnej od rzeczownikowej: jego, tego białego słonia.

Zaimki rodzajowe

Twardotematowe upodobniły się do miękkotematowych.

těxъ > *ciech > tych jak ich

togo > *togo > tego jak jego

Pierwotną końcówką biernika l.p. r.ż. było -ę. Wyjątkiem była forma ją. Pod wpływem przymiotników szerzyło się -ą, a współcześnie pozostało tylko tę. (Dopiero w 1996? forma biernika tą została uznana za dopuszczalną w języku mówionym.)

Zaimki bezrodzajowe

Uległy niewielkim zmianom:

azъ > jazъ > jaz > ja

mene > *mienie > mnie

kogo > kogo (bez większych zmian fonetycznych)

čьso > czso > cso > co

Dawny dopełniacz čьso wyparty do biernika rozszerzył się na mianownik. Dawny biernik utrzymał się z przyimkami: w niwecz < vъ nivъčь, przecz < prěčь, zacz < začь.

Liczebniki

Liczebniki porządkowe, mnożne i wielorakie odmieniały i odmieniają się jak przymiotniki, nie ich więc omawiać.

Jeden

Liczebnik jedinъ zachował odmianę zaimkowo-przymiotnikową.

Dwa – cztery

Pięć – dziesięć

Sto

Liczebniki uzyskały własną, dosyć niejednolitą odmianę, częściowo opartą na liczbie podwójnej.

Jedenaście – dziewiętnaście

Dwadzieścia – dziewięćdziesiąt, dwieście – dziewięćset

Zastawienia stały się zrostami, a potem złożeniami.

Liczebniki zbiorowe

Formy liczebników zbiorowych uległy kontaminacji (skrzyżowaniu).

D. r.m. dъvoj-a lub dъvoj-ego > dwoj(e)ga

Liczba podwójna

Zanikła, niekiedy końcówki zachowały się, np. oczy, uszy, rękoma (obok rękami). Również w gwarach i w przysłowiach: „mądrej głowie dość dwie słowie”, „lepszy wróbel w ręku niż gołąb na sęku”.

Koniugacja

Zachowało się rozróżnienie czasu tematu teraźniejszego i przeszłego.

Bezokolicznik

W bezokoliczniku zanikło i (najwcześniej w końcówkach *-cy < -ci):

by-ti > *byci > być

nes-ti > *nieści > nieść

dvigną-ti > *dźwignęci > dźwignąć

Czas teraźniejszy

Uległ niewielkim zmianom, np.:

nes-ą > niosę

rek-ą > rzekę

rec-i > *rzec(y) > rzecz, ale tłucz

nes-e-mъ > *niesiem > niesiemy

Wiele czasowników zmieniło formy czasu teraźniejszego:

żywię – żywiesz > żyję – żyjesz

grzebę – grzebiesz > grzebię – grzebiesz

kolę – kolesz > kłuję – kłujesz

porzę – porzesz > pruję – prujesz

rostę – rościesz > rosnę – rośniesz

kradę – kradziesz > kradnę – kradniesz

łupam – łupasz > łupię – łupiesz

kłamam – kłamasz > kłamię – kłamiesz

Zamiast -ętъ w czasownikach atematycznych i tematach na -i- mamy jakby -jątъ:

dus-ętъ > *dusią(t) > duszą

dad-ętъ > *dadzią(t) > dadzą

Koniugacja -am, -asz

Na wzór czasowników atematycznych powstała koniugacja -am, -asz (śladowo -em, -esz):

gra-je-šь > *gra-je-sz > *gr-aː-sz > grasz

gra-je-tъ > *gra-je-0 > *gr-aː-0 > gra

gra-je-mъ > *gra-je-my > *gr-aː-my > gramy

gra-je-te > *gra-je-cie > *gr-aː-cie > gracie

Przez analogię do dam – dasz:

gra-ją > gra-j-ę (do XIV / XV w.) > gram

Ale regularnie (porównaj dadzą):

gra-ją-tъ > grają

Czasy przeszłe

Aoryst – czas przeszły dokonany, oznaczał czynność jednokrotną i dokonaną w przeszłości. Pierwotnie tworzył się zarówno od czasowników dokonanych, jak i niedokonanych. Z trzech aorystów: asygmatycznego, sygmatycznego I, sygmatycznego II w języku polskim ujawnił się tylko sygmatyczny I. Tworzony od czasowników zakończonych w temacie bezokolicznika na samogłoskę.

Imperfekt – oznaczał czynność trwającą lub powtarzającą się w przeszłości. Był tworzony od czasowników niedokonanych.

Aoryst i imperfekt zlały się, a następnie zanikły. Końcówka aorystu zachowała pewną żywotność w gwarach: byłech, byłek (=byłem)

Czas przeszły złożony stał się prosty: bylъ jes-mь > byłem.

Czas zaprzeszły współcześnie zanika.

Czas przyszły

Formy formalnie teraźniejsze czasowników dokonanych zachowały znaczenie przyszłe.

Czas przyszły od czasowników niedokonanych wciąż tworzy się przez łączenie form typy będę i bezokolicznika lub imiesłowu przeszłego: będę chwalić lub będę chwalił.

Tryb warunkowy

Prasłowiańska forma trybu warunkowego ustąpiła miejsca aorystowi (staropolskie bych), który z kolei uległ wpływom końcówek czasu przeszłego.

Imiesłowy

• imiesłów czasu teraźniejszego czynny zaczął się odmieniać jak przymiotnik, pojawił się też imiesłów teraźniejszy przysłowny: gotujący, gotując.
• imiesłów czasu teraźniejszego bierny pozostawił ślady typu świadomy, rzekoma.
• imiesłów czasu przeszłego czynny I pozostał jako imiesłów przeszły przysłowny: ugotowawszy, kopnąwszy, obdarłszy.
• imiesłów czasu przeszłego czynny II stał się podstawą czasu przeszłego (gotowałem) i przyszłego złożonego (będę gotował), dla niektórych czasowników nieprzechodnich pozostał (zgniły, zmokły).
• imiesłów czasu przeszłego bierny pozostał żywotny: bity, poznana, wiedzione.

Liczba podwójna

Formy liczby podwójnej przetrwały do XIV / XV w., z pewnymi zmianami:

1. os. -vě > *-wie > -wa (pod wpływem l. podw. r.m.: dwa konja)

2. os. -ta > -ta

3. os. -te > *-cie > -ta (zrównanie z 2. os. dla odróżnienia od 2. os. liczby mnogiej)

W XVI w. zanikły w języku literackim. Zachowały się w licznych gwarach ludowych, ale ich znaczenie prawie zawsze jest równe liczbie mnogiej. Spotyka się też końcówkę 1. os. -ma ze skrzyżowania -wa i -my.

chodźwa, chodźma (=chodźmy)

Jedynie w okolicach Tarnobrzega występuje opozycja niesiewa, nieśwa (l. podw.) || niesiemy, nieśmy (l.m.).

Zobacz też

• język staropolski
• historia ortografii polskiej

Przypisy

Bibliografia

• August Bielowski: Monumenta Poloniae Historica t. I. Lwów: August Bielowski, 1864.
• Deputacya Od Król. Towarzystwa Warsz. Przyjaciół Nauk, Rozprawy i Wnioski o Ortografii Polskiéj. Warszawa: Drukarnia Józefa Węckiego, 1830.
• Krystyna Długosz-Kurczabowa, Stanisław Dubisz: Gramatyka historyczna języka polskiego. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2006. ISBN 83-235-0118-1.
• Tadeusz Kałkowski: Tysiąc lat monety polskiej. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1974, s. 40–41.
• Zenon Klemensiewicz: Historia języka polskiego. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1976.
• Zenon Klemensiewicz: Gramatyka historyczna języka polskiego. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1981. ISBN 83-01-00995-0.
• Julian Krzyżanowski: Historia polskiej literatury. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1979. ISBN 83-06-00213-X.
• Kultura Wielkiego Księstwa Litewskiego. Kraków: 2011.
• Teresa Michałowska: Średniowiecze. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1995, seria: Wielka Historia Literatury Polskiej. ISBN 83-01-11452-5.
• Teresa Michałowska: Literatura polskiego średniowiecza. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2011. ISBN 978-83-01-16675-5.
• Edward Polański. Reformy ortografii polskiej – wczoraj, dziś, jutro. „Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego”. LX, s. 31, 2004. Warszawa: Energeia. ISSN 0032–3802 (pol.). [zarchiwizowane z adresu 17.02.2007]. 
• Stanisław Rospond: Gramatyka historyczna języka polskiego. Warszawa-Wrocław: PWN, 2005.
• Jerzy Starnawski: Średniowiecze. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 1989.
• Bogdan Walczak: Zarys dziejów języka polskiego. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 1999. ISBN 83-229-1867-4.
• Aleksander Wilkoń: Dzieje języka artystycznego w Polsce. Średniowiecze. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2004. ISBN 83-226-1383-0.
• Wiesław Wydra: Chrestomatia staropolska. Teksty do roku 1543. Wrocław: Ossolineum, 1984. ISBN 83-04-01568-4.

Historia Polski

Państwo polskie	Państwo pierwszych Piastów Polska w okresie rozbicia dzielnicowego Zjednoczone Królestwo Korona Królestwa Polskiego Rzeczpospolita Obojga Narodów Rzeczpospolita Trojga Narodów Ziemie polskie pod zaborami Księstwo Warszawskie Królestwo Polskie 1815–1832/1917 Królestwo Polskie 1917–1918 II Rzeczpospolita Polska podczas II wojny światowej Okupacja niemiecka ziem polskich 1939–1945 Okupacja sowiecka ziem polskich 1939–1941 Polska Rzeczpospolita Ludowa III Rzeczpospolita
Kalendarium	do 1138 1138–1320 1320–1386 1386–1492 1492–1572 1572–1697 1697–1763 1764–1795 1795–1831 1831–1914 1914–1918 1918–1939 1939–1945 1945–1989 od 1989
Działami	Nauka Wojsko Język Sztuka Literatura Filozofia Kobiety LGBT
Pozostałe	Naród polski Język polski Plemiona polskie Władcy Polski Ustrój polityczny Polski Historia konstytucji w Polsce

• Polska
• Polska Ludowa
• Historia