Koronowo

Koronowo

miasto w gminie miejsko-wiejskiej
Rynek w Koronowie
Herb Flaga
Państwo	Polska
Województwo	kujawsko-pomorskie
Powiat	bydgoski
Gmina	Koronowo
Prawa miejskie	1368
Burmistrz	Patryk Mikołajewski
Powierzchnia	28,18 km²
Populacja (31.12.2021) • liczba ludności • gęstość	10 288[1] 365,08 os./km²
Strefa numeracyjna	(+48) 52
Kod pocztowy	86-010
Tablice rejestracyjne	CBY
Położenie na mapie gminy Koronowo Koronowo
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Koronowo
Położenie na mapie województwa kujawsko-pomorskiego (c) SANtosito, CC BY-SA 4.0 Koronowo
Położenie na mapie powiatu bydgoskiego Koronowo
53°18′52″N 17°56′14″E/53,314444 17,937222
TERC (TERYT)	0403044
SIMC	0929285
Urząd miejski pl. Zwycięstwa 1 86-010 Koronowo
Strona internetowa

Koronowo (niem. Polnisch Crone) – miasto w północnej Polsce, w województwie kujawsko-pomorskim, w powiecie bydgoskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Koronowo.

W XVI w. jako prywatne miasto duchowne było położone w województwie inowrocławskim^[2]. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do woj. bydgoskiego.

W roku 1960 dokonano spiętrzenia wody na rzece Brdzie tworząc Jezioro Koronowskie.

Położenie

Miasto położone jest nad rzeką Brdą oraz nad jeziorami: Koronowskim (Zalewem Koronowskim), Lipkusz, Białym oraz Kanałem Lateralnym, na pograniczu regionów: w południowej części Borów Tucholskich, w zachodniej części Doliny Brdy, w pasie Pojezierza Południowopomorskiego (w tym Borów Tucholskich i Pojezierza Krajeńskiego). Przy drogach krajowych nr 25 i 56, w odległości 27 km na północny zachód od Bydgoszczy, 71 km od Torunia oraz 335 km od Warszawy.

Koronowo leży w północnej części historycznych Kujaw^[3], ze względów etnograficznych zaliczane jest również do południowo-wschodniej Krajny^[4][5][6].

Nazwa

Nazwa miasta pochodzi od łacińskiej nazwy klasztoru Corona Mariae oznaczającej po łacinie Korona Marii i związana jest z osobą Matki Boskiej. Pod zaborem pruskim miasto nosiło nazwę Polnisch Crone, którą notuje Słownik geograficzny Królestwa Polskiego wydany w latach 1880–1902^[7]. Spis geograficzno-topograficzny miejscowości leżących w Prusach z 1835 roku, którego autorem jest J.E. Muller notuje obecnie używaną, polską nazwę miejscowości Koronowo oraz niemiecką nazwę – Polnisch Crone^[8]. Natomiast słownik Alojzego Jougana podaje łacińską nazwę Felix Vallis^[9].

Historia

Ołtarz główny z obrazami Bartłomieja Strobla w bazylice kolegialnej Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny

Historia Koronowa zaczyna się od przeniesienia z Byszewa konwentu cystersów i założenia w 1288 r. nowego klasztoru na terenach wsi Smeysche^[10]. Kolejne akty lokacji miasta z 1359 r., a następnie z 1368 r., wystawione przez króla Kazimierza Wielkiego, doprowadziły w 1370 r. do założenia miasta^[11]. Znaczące dla historii Polski było zwycięstwo w bitwie pod Koronowem wojsk polskich nad Krzyżakami, 10 października 1410 r., w rejonie wsi Wilcze – Łąsko Wielkie, upamiętnione 13-metrowej wysokości pomnikiem, wzniesionym u wylotu drogi z Koronowa w kierunku Koszalina^[12]. Podczas kolejnych wojen Królestwa Polskiego z zakonem krzyżackim Koronowo było kilkakrotnie niszczone.

Ratusz

Rozwój miejscowości nastąpił z końcem XV w. w wyniku rozwoju handlu zbożem, drewnem oraz produkcją garncarską i browarnictwem, którym sprzyjała swoboda spławu na Brdzie. W 1563 r. opat Adam Mirkowski odnowił przywilej lokacyjny i ufundował kościół oraz szpital Świętego Ducha. Od następnego stulecia rozpoczął się powolny upadek znaczenia miejscowości. W wyniku I rozbioru Polski w 1772 r. Koronowo zostało zagarnięte przez Prusy i znalazło się w zaborze pruskim^[13]. W 1819 r. nastąpiła kasata zakonu, a w 1832 r. rozebrano kościół i szpital Świętego Ducha. W okresie zaborów w mieście działały polskie organizacje.

Okres 2 wojny światowej

We wrześniu 1939 roku na linii jezior Byszewskich na zachód od miasta toczyły się walki obronne oddziałów polskich przeciwko wojskom niemieckim. W okresie II wojny światowej Niemcy zamordowali ok. 100 mieszkańców Koronowa. Pamięć pomordowanych uczczono pomnikami: w Srebrnicy, Dębowej Górze, Tryszczynie, Wierzchucinie Królewskim, Buszkowie oraz Koronowie – pomnik na cmentarzu ofiar – Polaków. Od 1942 Niemcy nazwali miasto Krone an der Brahe (wcześniej używano nazw Polnisch Krone lub Crone an der Brahe).

Infrastruktura kolejowa

W 1909 roku Koronowo uzyskało połączenie kolejowe z Tucholą. W latach 1895–1969 komunikację z Bydgoszczą zapewniała linia kolei wąskotorowej (obecnie pozostały nieliczne torowiska i mosty).

Więzienie w Koronowie

W czasie II wojny światowej Niemcy zorganizowali w budynkach przedwojennego polskiego zakładu karnego w Koronowie ciężkie więzienie (Zuchthaus), które funkcjonowało od września 1939 roku do stycznia 1945 r. Przeszło przezeń około 1800 Polaków. Zakład karny w Koronowie był jednym z najcięższych więzień zorganizowanych przez Niemców na okupowanych terenach Pomorza. Do końca wojny zamordowali tam 631 osadzonych, głodząc i doprowadzając do ciężkich chorób wynikających z wycieńczenia.

Po zakończeniu wojny komuniści przejęli zakład karny, w którym zorganizowali więzienie Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego. W czasach stalinowskich zamordowano tam wielu ludzi uznanych za wrogów władzy ludowej^[14].

Demografia

31 grudnia 2021 r. miasto liczyło 10 288 mieszkańców^[1]. W 2010 posiadało 11 029 mieszkańców^[15].

Piramida wieku mieszkańców Koronowa w 2014 roku^[16]:

Zabytki

Pocysterski klasztor z kościołem pw. Wniebowzięcia NMP

Kościół pw. św. Andrzeja

• Zespół pocysterski pochodzi z końca XIII w. lub z pierwszej połowy XIV w. i był wzniesiony lub zaprojektowany prawdopodobnie przez mistrza Theodoricusa. Wielokrotnie odbudowywany po zniszczeniach w wojnach z Krzyżakami i Szwecją. W 1819 r. po kasacie zakonu został przekształcony w istniejące do dziś więzienie. W skład zespołu wchodzi bazylika mniejsza pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny. Jest to okazała gotycka bazylika przebudowana częściowo w stylu barokowym z licznymi kaplicami bocznymi; prezbiterium i nawy boczne przykrywają gotyckie sklepienia, w pozostałych częściach sklepienia barokowe. Bazylika posiada bogate barokowe wyposażenie, w tym obrazy Bartłomieja Strobla; ponadto fragmenty polichromii gotyckich. Barokowy pałac i zabudowania klasztorne nie są dostępne ze względu na mieszczący się tam zakład karny^[17].
• Kościół filialny pw. św. Andrzeja został zbudowany w latach 1382–1396 w stylu gotyckim, a następnie przebudowany w renesansie i baroku. Posiada barokowo-rokokowe wyposażenie^[18].
• XIX-wieczna zabudowa usytuowana jest na rynku i w jego okolicach.
• „Diabelski Młyn” został wybudowany w XIX w. nad Brdą^[19].
• Dawna synagoga została wzniesiona po sekularyzacji Koronowa w XIX w. i napływie ludności żydowskiej oraz niemieckiej^[20].

Związki wyznaniowe

Kościół katolicki

• Parafia Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Koronowie, ul. Bydgoska 23

Świadkowie Jehowy

• Sala Królestwa Świadków Jehowy, ul. Tucholska 20 A^[21]

Turystyka

Ceglano-kamienny wiadukt na nieczynnej linii kolejowej w Buszkowie pod Koronowem

Miejscowość jest ośrodkiem wypoczynku weekendowego i letniego dla mieszkańców Bydgoszczy i okolic. W miejscowości znajdują się liczne ośrodki wypoczynkowe, plaża i przystanie. Przez Koronowo lub tuż przy jego granicach przebiega kilka pieszych i rowerowych szlaków turystycznych:

• Szlak żółty im. Leona Wyczółkowskiego: Bydgoszcz Osowa Góra – sanatorium w Smukale – Smukała – Janowo – Wtelno – Gościeradz – Samociążek – Wilcze Gardło – Nowy Jasiniec – Wymysłowo – Wielonek – Sokole-Kuźnica – Pruszcz (69 km)^[22]
• Szlak zielony „Jezior Koronowskich”: Wudzyn – prom Sokole-Kuźnica – Krówka – Łąsko Wielkie – Buszkowo – Byszewo – Koronowo – Samociążek – Stronno (77 km)^[22]
• Szlak niebieski „Brdy”: Bydgoszcz Brdyujście – Leśny Park Kultury i Wypoczynku – Smukała – Janowo – Samociążek – Koronowo – Romanowo – Sokole-Kuźnica – Zamrzenica – Świt – Tuchola (Rudzki Most) – Gołąbek – Woziwoda – Rytel – Swornegacie – Konarzyny (150 km)^[22]
• Szlak czarny „Białego węgla”: Maksymilianowo – Samociążek – Koronowo (Tuszyny) – Koronowo (Pieczyska) – Koronowo (30 km)^[22]
• Międzynarodowa Trasa Rowerowa R-1 – na odcinku podbydgoskim przebiega na trasie: Salno – Wtelno – Bydgoszcz Janowo – Bożenkowo – Samociążek – Koronowo – Serock – Świecie^[22]
• Szlak Rowerowy BY 6001n: Bydgoszcz Leśna – Las Gdański – Piaski – Smukała – Janowo – Świekatowo – Bysławek – Tuchola – Woziwoda – Rytel – Mylof – Swornegacie – Chojnice (167 km)^[22]
• otwarta 14 października 2014 roku ścieżka rowerowa z Bydgoszczy, poprowadzona w dużej mierze wzdłuż drogi krajowej nr 25 i po śladzie dawnej kolei wąskotorowej z Bydgoszczy, m.in. przez most wąskotorowy nad Brdą.

Sport

(c) Kazimierz Mendlik, CC BY-SA 3.0

Stadion Miejski w Koronowie

• Victoria Koronowo – piłka nożna

Współpraca międzynarodowa

Miasta partnerskie:

• Spinetoli^[23]
• Senden^[24]
• Czarny Bór^[25]

Koronowo

Panorama miasta

Symbole miasta

Synagoga

Brda w Koronowie

Cmentarz żydowski

Zobacz też

• Cmentarz żydowski w Koronowie
• Synagoga w Koronowie
• trasy turystyczne Bydgoszczy i okolic

Przypisy

Bibliografia

• J.E. Muller: Vollstandiges geographish, statistisch, topographisches Worterbuch preusischen Staates. Erfurt: J.E. Muller’sche Buchhandlung, 1835.

Linki zewnętrzne

• Oficjalna strona Gminy Koronowo
• Koronowo, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. IV: Kęs – Kutno, Warszawa 1883, s. 411 .
• Archiwalne widoki miejscowości w bibliotece Polona